TOMAS ERNEST HULME
İngilis şairi, incəsənət nəzəriyyəçisi, ədəbi tənqidçi, imajizmin yaradıcılarından biridir.
Bu gün biz iki sənət anlayışı ilə üz-üzəyik.Bunların birincisi, yunan sənəti, ikincisi də Renesansdan bəri, modern sənətdir ki, bunlar sizə təbii gəlir.Bu sənətlərdə cizgilər yumşaq və həyatidir.Buna uyğun olaraq Misir, Hind və Bizans sənətləri və bənzər digər sənətlərdə hər şeyin sərt –künclü olduğunu, kəskin və həndəsiliyə meyl etdiyini, məsələn, insan vücudunun təmsilini çox vaxt və bütünlüklə yaşamsal olmayan və fərqli kubist şəkillərə və sərt xətlərə doğru büküldüyü, təhrif edildiyi görünür.
Bu həndəsi sənətlərlə, alışdığımız, heyran olduğumuz sənətlər arasında fövqəladə fərqliliyin səbəbi nədir?Niyə onlar sənətdə görməyə alışdığımız vəsflərin heç birini əks etdirmirlər?
Birinci, arxaik və daha sonrakı sənət arasındakı fərqiliyin tutum fərqi olması səbəbi ilə, həndəsi şəkilllərin istifadə edildiyi, çünki sənətçinin insan vücudunun daha təbii bənzərinin yonulması üçün lazım olan texniki qabiliyyətə sahib olmadığı fikirni dərhal unutmalıyıq.Arxaik sənətin xarakteristikası onun əhatə dairəsindən asılı deyildir.Misirdə abidə yonma sənətinin arxaik sənətdə olduğu qədər böyük bir stilləşmə sərgilədiyi dövrdə, o dövrün ev sənəti heyranedici bir şəkildə həyata keçirilirdi.Saf texniki qabiliyyət baxımından arxaik dövrün sənətkarının xam material üzərindəki ustalığı həmişə əlçatmazdır.Onların düzəltdikləri şeylərdə şüurlu davrandıqları çox açıq aydın görünür.
Elə isə məqsədləri baxımında həndəsi sənətin yaradıcıları, daha natualist sənətin yaradıcılarından tamamilə fərqli bir görüş və anlayışa sahib olduqları üçün həndəsi sənətin bizimkilərdən (modern sənətdən) fərqli olduğu fikrinə qayıtmalıyıq. Bir sənətin özəl bir zehni ehtiyacın ödənməsi üçün olduğu və beləliklə, bu tip bir sənət əsərinə baxdıqda sadəcə obyektin özü deyil, onun həyata keçməsini istədiyi arzunun da düşünülməsi gərəkdir ki, biz bu fikri bir qədər çətin başa düşürük.Ona görə ki, bir sənətin mahiyyət tərəfi heç zaman diqqətimizi çətinə salmaz, çünki mənimsədiyimiz klassik dövr və yaşadığımız indiki zaman diliminin sənətləri, bəxtəvərlikdən eyni özünəməxsus ünsürə sahibdir. Klassik sənətin digər təxmin edilən arzular arasından tək bir arzunun ödənməsini hədəf aldığı yadımıza düşməz.Çünki bu, hər zaman təsirində olduğumuz sənətin qaçılmaz bir şəkildə, bütün sənətlərin arasında olmalı olan bir arzunun ödəndiyini düşünürük.Beləliklə, klassik və öz sənət anlayışlarımızı mütləq olanla bir yerə qoyub, klassik dövrdən əvvəl bütün sənətlərin ona doğru qeyri mükəmməl cəhdlərini və ondan sonrakılarında isə bir tərəddüt olaraq görürük.
Sənətin özəl bir arzunun ödənməsi üçün yaradıldığının qavranılması zəruridir , bu özəl arzu həyata keçdikdə-ödəndikdə siz sənət əsərini gözəl olaraq dəyərləndiririsiniz, lakin sənət əsərinin ödənməsini istədiyiniz arzu və intellekt ehtiyacı sizinkindən fərqlidirsə , onda o sizə mənasız və qəribə görünəcəkdir ki, bu xüsusun da başa düşülməsi lazımdır.Bu həndəsi sənətləri təbiəti baxımından, əsla gözəl olaraq dəyərləndirmərik, çünki gözəllik bizim üçün bəlli bir ehtiyacın ödənməsidir və bu ehtiyac, əsla, arxaik sənətin ödəməyə niyyət etdiyi ehtiyac deyildir.Bu bizə görə dəhşətli bir təhrif və yolundan sapma olaraq görülən şey onu yaradan insanlar üçün ən uca və gözəl bir arzunun ödənməsi olaraq görülə bilər.
Bu yanaşma tərzindən bu iki sənət növü arasındakı fərqi düşünək.Əvvəlcə, bizə ən doğma görünən sənətə baxaq və soruşaq, bu sənətin arxasındakı meyl-istiqamət, ödəməyə çalışdığı ehtiyac nədir?
Sözləri ən geniş mənada işlədərək və təbiətin təqlidini uzaq tutaraq həndəsi sənətlə müqayisə etdiyimizdə bu sənətə natural, yaxud gerçəkçidir, şəklində tərif verə bilərik. Bu cür sənət məhsullarının qarşısındakı tamaşaçının hiss etdiyi zövqün-həzzin qaynağı estetika haqqında yazan alman yazarlarının eyniləşmə olaraq adlandırdığı bir müddət ərzində artan yaşamsallıq hissidir.Burada “bir müddət” qısaca tanıma üçün bəlkə də bir az qarışıq gələ bilər, lakin ümumi ifadə ilə bunu deyə bilərik ki, gözəl hesab etdiyimiz hər hansı bir sənət əsəri bu cür fəaliyyətlər arasından duyduğumuz həzzin öz yaşamsalığımızın nəsnəlləşdirilməsindən ibarətdir.Bu xətt, yaxud formanın qiyməti, onun bizim üçün daşıdığı həyati dəyərində ibarətdir. Məsələ daha bəsit bir şəkildə ortaya qoyulduğunda, hər zaman üçün bu sənətdə təbiətdə olan hərəkət və formalardan duyulan həzz və xoşlanma hissi mövcuddur, deyə bilərik.Buna görə də bu sənətin yalnızca kənar təbiətlə əlaqəsinin keyfiyyəti, bu cür həzz hissinin təbiətin tamaşasında tapılması şəklində bir xalqda, yaxud bir mədəniyyətdə meydana çıxır.
İndi isə həndəsi sənətə qayıdaq.O çox açıq bir şəkildə təbiətə dair heç bir həzz verməz və həyatilik dalınca qaçmaz. Onun formaları hər zaman kəskin və qeyri həyati adlanan tərzdəndir. Bu piramidanın ölü şəkli bir Bizans mozaikasında həyatın təzyiq altda olmasını göstərir ki, bu da o deməkdir ki, bu sənətlərin arxasında bir instinkt mövcuddur və bu instinkt yunan və renesans sənətinin naturalizmində ödənilən şeyin tam ziddidir.
Bu Vorringerin “mücərrədləmə meyli” olaraq adlandırdığı şeydir.Bu meylin təbiəti nədir?Sənəti bu instinkt tərəfindən idarə edən insanların zehni nə aləmdədir?Buna ən geniş şəkildə, o, kənar təbiət qarşısında duyulan bir ayrılıq hissidir, şəklində tərif verilə bilər.
Bir təbii sənət insan ilə kənar dünya arasındakı xoşbəxt bir panteistik əlaqənin nəticəsi ikən, tam tərsinə, kənar dünyaya qarşı münasibəti bunun ziddi olan irqlərdə mücərrədlik meyli yaranır.Bu ayrılıq hissi olduqca təbii olaraq kültürün fərqli səviyyələrində fərqli şəkillər alır.
Əvvəlcə daha ibtidai insanların vəziyyətinə baxaq.Onlar nizamsız olmayan və keflərinə görə hərəkət etmələrinə görə bəlli bir qorxu yaradan dünyada yaşarlar.Bəzi insanların “açıq kimsəsiz yerlərdə “ gəzmələrinə mane olan qorxu hissi ilə müqayisə fiziki deyil, zehnidir.Onlar Vorringerin var olmanın müxtəlif qarışıq və özbaşınalığa qarşı bir növ ruhi “açıq hava qorxusu”olaraq adlandırdığı şeyin təsiri altındadır.Bu zehin halı sənətdə bəlli bir mücərrəd həndəsi şəkil yaratmaq istəyən bir arzu ilə nəticələnir ki, bu daimi və müqavimət edici şəkli kənar təbiətin kirliliyi və axıcılğına qarşı olan bir sığınacaq təşkil edəcəkdir.Sənətin burada ödədiyi ehtiyac bütün yaşamsal sənətlərin bir xarakteristikası olan təbiətin şəkillərindəki həzz deyil, lakin tam tərsidir.Təbii nəsnələr yenidən yaradıldığında onlar zəruridir və onları hərəkətsiz etmək məqsədi ilə xarakteristik canlı xüsusiyyətlərindən arındırmaq təşəbbüsü mövcuddur, detal “zəruri və sabit olana” çevrilmişdir. Bu qatı xətlərə və ölü kristal formalara yol açır, çünki saf həndəsi nizam xarici görüntünün qaranlığı ilə formalara yol açır, problemli insana bəlli bir həzz verir.Həndəsi xətt, var olan şeylərin təsadüfi xırdalıqlarından,qarışıqlıqlığından və kirliliyindən mütləq şəkildə ayrı bir şeydir.İşarət edilməlidir ki, bu qorxu halı heç bir mücərrədləmə təmayülünün məcburi bir ön qəbulu deyildir.Zəruri ön qəbul insan ilə təbiət arasındakı ayrılma, yaxud ahəngsizlik fikridir.Bizanslılar və ya hindlilər kimi xalqlarda bu ayrılıq tamam başqa bir şəkil alır.
Bu sənət fikrini qısaca ifadə etmək lazım olsa, sənət birbaşa özü ilə yola getməz, lakin insan ilə kənar dünya arasındakı ümumi bir intibah müddəti içində bir ünsür olaraq baxılmalıdır.
Bu münasibətin mahiyyəti onun xarakterini təyin edər.İnsan və kənar dünya arasında potensial bir fərqlilik mövcuddur və onlar fərqli səviyyələrdə isələr, yəni onlar arasındakı əlaqə sərt sıldırım müstəvidədirsə, onda o zaman bunların arasındakı intibah sənətdə bir mücərrədlik meyli formasını alır.Əgər tam tərsinə, insan və kənar dünya arasındakı bu uyğunsuzluq mövcud deyil və hər ikisi də eyni səviyyədə isə, bu halda, yəni insan özünü təbiətlə bir görür və ondan ayrı hiss etməzsə, onda natural bir sənət yaranar.
Belə olduqda, bir insanın sənəti onun fəlsəfəsi və dünya görüşü ilə paralel gedəcəkdir.Sənət, insan və dünya arasındakı əkslik təbiətinin bir əslidir.Hər irq, durumu və xarakteri etibarı ilə bu iki meyldən birinə yönəlir və onun sənəti sizə öz psixoligiyası haqqında bir açar verir.
Bu iki paralel dəyişiklikləri izləmək asandır.Piramida sənətdəki mücərrədlik cərəyanını doğuran “açıq hava qorxusu” hissindən bəhs etmişdim.Əgər köklərindənki doğulu ünsürlər özlərini tamamilə qurtarmış və təkrar Doğulu meyllərə düşməmiş olsalardı, yunanlar kimi bir xalqın vəziyyətində belə bir meyl imkansız olacaqdı.Belə insanlarda dünyaya qarşı dində bəlli bir insan şəkilçilik-insaniləşdriməçilik olaraq adlandırılan bir etimad hissini taparsınız.Dünyayla uyğunsuzluq hissinin bəlli bir əlverişli şərtlər və artan bilgi (rasionlizm) ilə yox edilir.Elə isə burada klassik sənət dövründən söz etdiyimiz kimi klassik dini dövrdən də bəhs edə bilərik.Bunların hər ikisi də eyni klassik anlayışın yalnızca fərqli açıqlamalarıdır ki, Göte bunu “kənar dünyanı, yad bir şey olaraq deyil, onu öz hislərinə cavab verən bir şey kimi tanıyan və özünü təbiətlə hiss edən insan misalındakı kimi adlandırır .
Doğuluların vəziyyətində dünyadan ayrılıq hissi bilgiylə yox edilə bilməz.Onların sirrinə əlçatmaz varlıq hissi, yunanlılardan daha böyükdür.Görkəmə və bir məmnunluğa çatma Avropa ilə məhduddur.Sadəcə və sadəcə burada tanrısalın insanüstü mücərrəd fikri basmaqəlib təmsillə anladılmaz. Halbuki, heç bir bilgi bir hindlinin doğuşdan dünya qorxusunu külləndirməz, çünki qorxu ibtidai insanın bilgidən öncəki vəziyyətində deyil, fəqət ondan sonra da var olacaqdır.Onların sənətləri həndəsi qaldı.
ÇEVİRDİ : AYİŞƏ NƏBİ
#imajizm #sənət #həndəsi şəkil #klassik #Tomas Ernest Hulme #modern sənət
