VƏ YA İLAN SEVGİSİ
Fantastik povest
2-ci kitab
(Əvvəli saytın 19 yanvar, 01, 08 fevral, 06, 08, 17 may tarixlərində yayımlanmışdır)
– Oh, kim bilir nə edib?! Ay oğul, dur! Bir dinlə! – Mıskal küçəyə çıxan Abılaya dedi. – İndi Alımkanın yanına getməyin faydası yoxdur. Sabah da onun yanına gedə bilərsən. Yaxşısı budur ki, yuxarı kəndə gedin, bir molla gətirin, bir iş görsün?! uhh ah! Biz elə o saat bunu etmək istədik, amma kişilərdən heç biri yox idi.
Abılay oğluna baxdı:
– Kəsənə zəng et!
Çintemir qaçdı.
Abılay arvadının qollarını və ayaqlarını əli ilə yoxladı.
Əri gələndə Saira daha da bərkdən ağladı və nəsə deməyə çalışaraq qışqırdı.
-Zavallı, deyəsən, oğlu haqqında soruşur-, dedi Myskal. – O gəlir?
Abılay arvadına baxıb başını buladı.
– Cindi-Çapa getdi… Onu axtarır… Tezliklə qayıdacaq.
Bunu eşidən Sayranın gözləri böyüdü.
-Ah… ah… ah…-, deyə kəkələdi, hər nəfəsdə sinəsi titrəyirdi. Sonra huşunu itirərək yıxıldı…
– Kəsən?! – Abılay qışqırdı. – Kəsənə zəng et!
İlan eşitdi ki, Bektemir Cindi-Çap tərəfə gedib, o yarğana doğru süründü. Çünki qız həmişə ilan sürüsünün məskəni sayılan bu yerlə maraqlanırdı və ondan dəfələrlə xahiş edirdi ki, buranı ona göstərsin. O maraqlanırdı! “Deməli, Qızmonçok məni axtarmaq üçün Cindi-Çap’a getmişdi!” – dərhal ağlına gəldi.
***
Bu zaman mağarada olan it sahibinin getdiyini duyub ayağa qalxıb, hələ də ətdən ümidsizmiş kimi iki qadına baxdı, mağaradan çıxdı və atlıların arxasınca getdi.
– Uhh! – getdiklərini anlayanda Alımkan pıçıltı ilə dedi. – Deyəsən xilas olduq. Qalx, canım mənim. Evə get.
Qızmonçok başını tərpətdi.
– Qulaq as mənə. Gücünü topla və bir az şorba iç. Yıxılardan, itlərə, quşlara yem olarsan.
Alimkanın gözləri qaranlığa öyrəşdikdən sonra əşyalarını torbaya qoyub kibrit yandırmadan belinə götürdü.
– Qalx…
Onlar kəndə tərəf getdilər.
Bir əli ilə komuz tutan Qızmonçokun gözləri qaralmışdı, ayaqları sərxoş qadınınki kimi hərəkətsiz idi.
– Qızmonçok! – birdən bu səs onun qulağına çatdı…
“Bektemir?!” – arxaya baxdı. Sükut…
***
Bu, doğrudan da, Bektemirin səsi idi…
Aylı gecə olduğundan ətraf işıqlı idi.
Bektemir yarığın kənarına çatanda at qorxu hiss edib dayandı. Fikirlərə dalmış gənc atı şahə qalxıb arxa ayaqları üstə dayananda Aktuyakdan necə yıxıldığını belə hiss etmədi. Nə baş verdiyini anlamayan Bektemir ayağa qalxmaq istədi. Amma nə qədər çalışsa da, bədənini tərpədə bilmədi, arxasına baxdı, ürəyi titrədi. O, uçurumun kənarında oturmuşdu. Gözlərini yumdu və: “Hər şey yaxşı olacaq.” Mən indi qalxacağam. İndi…” deyə öz-özünə mırıldandı. Amma ayağa qalxa bilməyəcəyinə əmin olduqdan sonra bərkdən inildədi. O, sürünsə də, buradan getməyi, aralanmağı düşünürdü. Amma nə qədər çalışsa da yerindən tərpənə bilmədi. Yalnız hər iki qol, sinə, çiyin, boyun və baş qabağa uzanmış, beldən aşağı isə yerə bağlanmış kimi görünürdü. Aktuyaka baxdı. At zəncirini çəkib harasa getdi. İndi arxalana biləcəyi yeganə ümid yeri o idi. Atı gəlib quyruğunu, yalını verməsə, bu vəziyyətdən çıxa bilməyəcəkdi…
– Mo?! Mo?! Aktuyak?! – O nə qədər yüksək səslə qışqırırdısa, altındakı çınqıllar bir o qədər sürüşüb aşağı düşürdü. Ətrafında yeri əli ilə yoxlayaraq tutacaq bir şey axtardı. Orada xırda daşlardan və otlardan başqa heç nə yox idi. Torpaq boş və çınqıl qarışığı olduğundan səthdəki otu bir az bərk dartsa, torpaq olduğu yerlə birlikdə dərəyə düşərdi.
Bektemirin vaxtı daralırdı. İlk ağlıma gələn anası oldu: “Mən onun niyə bu qədər çaşqınlıq etdiyini düşünürdüm, amma çox güman ki, belə olacağını bilirdi. Ana! Bağışla?!” Gözlərinə yaş gəldi. Bektemi göz yaşlarını buraxmamaqdan qürur duymuş kimi onu geri çəkdi, başını rahatlayıb göyə baxdı.
Ayın bütöv vaxtı idi. Yəqin elə buna görə idi ki, ulduzlar bu gün fərqli şəkildə parlayırdı, parlaq və aydın idi. Yoxsa səma həmişə belə gözəl olurmuş?!
O, başa düşdü ki, bir Qızmonçokdan başqa heç kimi, heç nəyi görməyib, görməyib, eşitməyib. Düşündü: “Bəlkə Qızmonçok da indi aya baxır?” Onun qıza acığı gəldi və qəzəbləndi, çünki ona görə bu çətinlikləri,zülmü çəkirdi. Anasının sözlərini xatırladı: “İstənilən vaxt uşaq sahibi ola bilərsən, əgər sağlamsansa, arvad tapa bilərsən, yaxşı qızlar çoxdur, oğlum. Onunla heç bir şey alınmazsa, bəlkə başqası ilə daha yaxşı olacaq. Bunu yadda saxla. O səni xoşbəxt etməyəcək. Qarşıda sizi nə gözlədiyini nə bilirsiniz? Bu sözlərdən küsməyimi xatırladım: “Anam niyə həmişə belə edir? Məni sevirsə, niyə mənim sevdiyim insanı sevə bilmir? Qızmonçoku sevdiyim kimi başqasını necə sevə bilərəm? Maraqlıdır, anam və atam nə vaxtsa kimisə və ya bir-birini seviblərmi? Sevginin nə olduğunu, heç olmasa bu həyatda, qəlblərdə olduğunu bilirlərmi?”
***
İrəlidən hardansa Aktuyakın kişnəməsi və ayaq tappıltısı eşidildi. At yavaş-yavaş sahibinə tərəf getdi.
Bektəmir yenidən ayağa qalxmağa çalışdı. Onun altındakı torpağın bir hissəsi sürüşüb dərəyə töküldü. Aktuyak əl çatan məsafəyə qədər yaxına gəldi. Ancaq sahibinə yaxınlaşıb həmişəki kimi iyləyərək burunbaşını ona sürtə bilmədi, elə bil nədənsə qorxdu, qulaqlarını dik qaldırdı, gözləri doldu.
“Bəlkə dərədən qorxur? Yox. Əvvəllər bundan qorxmurdu. Bəs onda?..”
Bundan Bektemir anladı ki, yaxınlıqda kimsə, nəsə var. “Kim?!.” – Ürəyi sinəsindən yerindən çıxacaqmış kimi döyünür, bütün bədəni soyuq tər basırdı. “Qızmonçok? Yox, onda Aktuyak qorxmazdı. İlan?!”
– Can?! – Ətrafa qulaq asıb ehtiyatla dedi. Sözlərində bir fikir var idi: “Niyə gizlənirsən?! Niyə çıxmırsan?!” Aktuyak dırnağı ilə yeri üşməyə başladı və kişnədi. Hətta çevrilib yanakı dayandı ki, hər an qaça bilsin.
– Can? Qızmonçok?!
Sol tərəfdə xışıltı səsi eşidildi.
Bektemir kəskin şəkildə o tərəfə döndü… Bu, Can deyildi, daha böyük, qorxunc zolaqlı bir ilan idi! Parıldayan böcək gözü kimi iki göz Bektemirə baxırdı. İlan yavaşca ona tərəf süründü. Bektemir onu görən kimi başını qaldırıb dayandı və donub qaldı.
Onlar bir-birlərinə baxdılar.
Qara zolaqlı ilan haça dilini çıxartdı.
Bektemir nəzərini çəkmədən, gözünü qırpmadan ilana baxdı. Ona elə gəldi ki, göz bəbəyi yerindən bir millimetr belə kənara dəyişsə, qara zolaqlı ilan onunla oyun oynamayacaq, məzələnməyəcək və dərhal onun boğazından yapışacaq.
Aktuyak qışqırırmış kimi ucadan kişnədi. Onun bu nidası çox uzaqdan eşidildi.
– Şş!! – insanın acizliyini dərk edən ilanda müəyyən qürur hissi yaranmışdı… və: “Bura mənim ərazimdir, mənim torpağımdır!” düşüncəsi ilə Bektemirə təkəbbürlə baxdı.
– Bektemir ayağa qalxıb ilanla mübarizə aparmağı düşündü. “Uzanıb ölməkdənsə, döyüşdə ölmək daha yaxşıdır” deyə düşündü və yerində oturdu. Amma ayağa qalxa bilmədiyi üçün əsəbiləşdi. Heç vaxt ağlına belə gətirməzdi ki, bir gün ilana “yem” olacaq, hətta müqavimət göstərə bilməyəcək. Buna baxmayaraq o, bir daha ayağa qalxmağa cəhd etsə də, bədəni ona qulaq asmadı, altındakı daş-çınqıllar aşağı sürüşməyə başladı…
– Uhh-hh! – ağır ah çəkdi. Qarşıdakı ilə mübarizə aparmaq üçün tutub yapışmaq üçün ətrafında bir şey axtardı. Ancaq heç nə tapmadığı üçün düşdüyü vəziyyətlə barışmalı oldu.
Aktuyak cilov gəmirirdi. O yeri təpikləyirdi, zənciri yerlə sürünürdü, gözlərindən yaş sel kimi axırdı. Heyvan kimisə köməyə çağırırmış kimi başını qaldırdı və yenidən ucadan kişnədi. Bu anda başqa bir heyrətamiz şey onun diqqətini çəkdi!
Bektemirlə qara ilandan bir az aralıda, onların istiqamətinə, aydın ayın qızılı işığı altında parıldayan, hər daşdan, ağacdan, meneələrdən yayınaraq, sürətli, hamar su axınına bənzəyən hərəkətlə, var gücü ilə onlara tərəf şütüyən başqa bir ilan göründü! Aktuyak onu tanıdı, Can idi! Sevinirmiş kimi, Bektemirə müjdə verirmiş kimi, Candan kömək istəyirmiş kimi indi bir qədər fərqli şəkildə yerə təpik vurmağa, kişnəməyə başladı.
***
Gövdəsini yuxarı qaldırıb ətrafa baxan Can uçurumun kənarında oturmuş Bektemiri tanıdı. Yanında qara zolaqlı ilanı gördü.
Sanki yerə dəymədən düz onlara tərəf qaçdı. Amma indi kimin tərəfini tutacağı…onun üçün müəmmalı idi.
Qara ilan hardansa irəlidən gələn, yaxınlaşan səsi eşitdi, nədənsə boynu, başı titrədi.
İlanın fərqli davranmağa başladığını görən gənc düşündü: “Yəqin ki, hücum edəcək”. Ancaq müqavimət göstərmək və cavab qaytarmaq üçün iki əlindən başqa heç nə yox idi. Buna baxmayaraq, ilanı boğazından tutmaq istəyirmiş kimi qollarını açıb hazır gözlədi.
***
Can sürünərək yaxınlaşdı.
Qara zolaqlı ilan gözlərini adamdan çəkmədən Canın gəldiyini hiss etdi. O, quyruğunun ucunu düz qaldırdı və silkələdi. O bununla sanki onu qarşıda nə gözlədiyini xəbərdar edirdi, sonra yenidən yerə uzand və:
– Şşş! – uzun uzadı fısıldadı.
Bektəmir də hiss etdi ki, bu çevrədə ikisindən başqa bir başqası da var. Amma onun ətrafına baxmaq imknı yox idi. Tərpənmədən dayanmışdı. Gözünü qara ilandan çəkmədən əvvəlkindən fərqli başqa bir xışıltı eşitdi. Rəqib də gözünü Bektemirdən ayırmadan buna cavab verdi:
– Şşş!
Quyruq qalxıb bir neçə dəfə yerə dəydi. Bektəmir ilanın bununla nə demək istədiyini bilməsə də, daha bir ilanın ortaya çıxdığı yəqin etdi. “Lənət olsun sənə, ədalətsiz dünya! – çıxılmaz vəziyyətdə qalan Bektemir düşündü. – Birinin olması mənim üçün kifayət deyildi, amma indi onlardan ikisi var! Axır mənim ölümüm ilanlardan gələcək! Yazıq anamın mənə xəbərdarlıq etdiyi bu imiş!”
O, bütün bunları düşünərkən artıq Bektemirlə qara ilanın arasında naməlum bir ilan dayanmışdı! Nədənsə Bektemirin çiyinləri və boynu dartıldı. O, inamsızlıqla ortadakı ilana baxdı. Ağ bədəni ay işığında əks olunan ağ ilanın Can olduğunu gördü!
Bektemirin bədəni titrəməyə başladı.
“Bu ağ ilanı görən kimi onu əzəcəyəm, öldürəcəyəm!” – Bektemir uzun müddət belə fikirlərlə yaşayıb, hətta bu yola çıxmışdı. İndi isə belə bir vəziyyətə düşərək nə edəcəyini bilmirdi, çaşqınlıq içində idi. Heç ağlına da gəlməzdi ki, Canla belə vəziyyətdə, belə şəraitdə görüşəcək… Soyuq tər gəncin alnını bürüdü, yanaqlarından aşağı axdı.
Qara zolaqlı ilan yerdə hərəkətsiz uzanmışdı. Bununla belə, o, ayıq və hər şeyə hazır idi. Baxışları Canın üzərində pərçimlənmişdi. Ağ ilan daha da yaxınlaşdı, bütün bədəni ilə yerə yatdı, həm də susdu. İkisi də uzun müddət bir-birlərinə baxıb hərəkətsiz dayandılar. Onların görünüşü Bektemirdə sanki bir-birini sığallayır, iyləyirmiş kimi təəssürat yaratmışdı.
“Bu Qızmonçokdurmu?..” – nədənsə indi Bektemir belə düşünürdü. Sanki qara zolaqlı ilana çevrilmiş Qızmonçok Canı köməyə çağırmışdı, ya da ölümündən əvvəl bu yazıq adamın acınacaqlı vəziyyətini göstərirdi. Bektemirə elə gəldi ki, hər ikisi bir müddətdən sonra kəskin şəkildə ona tərəf dönüb birlikdə hücum edəcəklər.
Bunları seyr edən Aktuyak isə həmişəki kimi kişnəmirdi, ayaqlarını yerə döymürdü, nə baş verəcəyini düşünürmüş kimi uzaqdan seyr edirdi.
Heç kim yerindən tərpənmirdi, heç kimdən səsi çıxmırdı.
Nə vaxtsa qara ilan qeyri-müəyyən şəkildə tərpəndi və yavaş-yavaş Bektemirə doğru irəliləməyə başladı. Cana gəlincə, o, yerə zəncirlənmiş vəziyyətdə, arxası Bəktəmirə tərəf qalmışdı və qara ilandan qorxmadan, sanki qara zolaq onu sehrləmiş kimi hərəkətsiz uzanmışdı…
Bəktəmirin ürəyi sinəsindən çıxacaq kimi döyünürdü. “Sonunda məni ilan yıxacaq” deyə düşündü. – Hər şey bitdi! Yazıq anam!” – fikirləşməyə vaxt tapmamış, Canın gözləri bir göz qırpımında ildırım sürəti ilə geri çevrildi! Qara ilan ehtiyatla yaxınlaşaraq, bədənini yuxarı qaldırdı və fısıldadı, Can də ayağa qalxdı və onlar bir-birlərinə baxdılar!
Aktuyak yenə kişnədi.
Bektemir donub qalmışdı.
İki ilan indi bir-birini öldürə biləcək kimi baxırdı. Qara ilan iki-üç dəfə boşluqla Canın boynunu sancmağa çalışsa da, Can cəld qaçıb qara zolağa əks hücuma keçməyə çalışdı.
Ayın işığında ikisinin döyüşdə necə vuruşduqları aydın görünürdü.
Bektemir Canın qara zolaqdan qat-qat nazik və qısa olduğunu gördü.
Ona görə də ona elə gəlirdi ki, iri, qara zolaqlı ilan Canı yarıya bölüb udacaq. Amma Can ondan daha çevik idi, ildırım kimi sürətlə hərəkət edirdi. Heç vaxt Cana rəğbət bəsləyəcəyini düşünməyən Bektəmir ona kömək etmək istədi, yenə ayağa qalxıb kömək etməyə çalışdı. O, yalnız bir şey istəyirdi ki, ayağa qalxmaq üçün güc və dözümlülük gəlsin! Kaş ki… durub qara zolaqlı ilanı qovsaydı!
Ayağa qalxmağa çalışaraq irəli əyildi. Aman Allah, sağ ayağının ucuna qan axdığını hiss etdi. Amma yuxarı hissəsi daş kimi idi və heç yerindən tərpənmirdi, sol ayağı isə tamamilə cansızdır!
– Vay-h-h!!! – Bektemir yumruğunu yerə vurdu. Bu zaman iki ilan bükülmüş kəndir kimi bir-birinə dolandı. Tez yenidən ayağa qalxdılar, bir-birindən ayrıldılar, yenidən ətraflarına sarıldılar, düyün kimi bağlandılar və döyüş daha da qızışdı. Nə vaxtsa qara ilan ağ ilandan qurtulub Bektemirə tərəf sıçrayanda, sanki: “Mənə nəyin bahasına olursa olsun, səni özümlə aparacam” deyən Can onun qabağına sıçrayıb ilanının boynundan tutdu.. Dişlərinə ilişən ilanı buradan uzaqlaşdırmağa çalışan Can ətrafına dolanan qara zolaqlı ilanla naməlum istiqamətə süründü. Onlar gözdən uzaqlaşanda gənc çiyinlərini buraxıb sakitləşdi. Bektemir, mən qara zolaqlının Qızmonçok olmadığına əmin idim. O ya buna görə, ya da onlardan qurtula bildiyi üçün dərindən nəfəs aldı:
– Heyrət! Vay! – bir az rahatlanaraq nəfəsini verdi. Ətrafına baxdı və buradan çıxmağın yolunu axtardı. “ Aktuyak yaxın olsaydı”.
Nədənsə Qızmonçokun yaxında olması fikri yenidən onun beyninə gəldi.
– Qızmonçok?! – ətrafı dinşədi. Səs-səmir gəlmədi.
– Qızmonçok?! – yenə qışqırdı.
Haradansa yaxınlaşan bir kölgə göründü. “Bu kimdi?! Qızmonçokdumu?”
Kölgə yaxınlaşdıqca, aydınlaşdı ki, bu qara zolaqlıdı, o geri dönüb! Can onun yanında deyidil… “Öldü!…” deyə düşündü Bektemir. Qəhəri yumrulanıb boğazına dirəndi, içi çəkildi
– Ca-an?! – Bektemir bütün dağı qulağına qaldıraraq qışqırdı. – Ca-an?!
Çaşmış halda uzanmış Can “silkələndi” və başını qaldırdı.
– Ca-an?!
İlan bu bağırtıda bir kömək istəyi, köməyə ehtiyac səsi duydu. Can ayağa qalxdı.
O, qara ilanın dalınca hərəkət etdi.
Qara ilan Canın ayağa qalxa bilməyəcəyinə əmin olaraq, qələbəsinə arxayın olaraq, Canın ona necə yaxınlaşdığını hiss etmədi. Qara zolaqlı düz Bektemirin qabağında dayandı və onun üstünə atılmağa hazırlaşarkən, Can dişləri ilə onun boynundan tutdu!
Hər ikisi yenidən yerə yıxıldı. Qara zolaqdan yapışıb buraxmamağa çalışan Canın çənəsi sıxıldı. Bir-birinə sarılıb mübarizə aparan, yapışıb bir-birinə qarışan ilanlar Bektemiri vurub onunla birlikdə dərəyə düşdülər.
Bu zaman demək olar ki, bütün dərəni bürüyən bir fəryad eşidildi:
– Aah!!! – və dayandı.
Dərənin içərisində asma körpünü xatırladan çatın bir tərəfindən o biri tərəfə qədər uzanan qoca bir ağac vardı. Top kimi yuvarlanan Bektemir düz bu ağacın budaqlarına ilişib ağacın ortasında qaldı. Uzun illər bu yerdə dayanmış ağac elə bil yıxılacaq kimi yırğalanıb dayandı.
“Hıxk” edən adam səsini çıxarmadan ağacı qucaqladı. Lakin uzun müddət aşağı diyirlənən çınqıllarla bir-birinə çırpılan daşların səsi kəsilmirdi.
Sonra isə o heç nəyi xatırlamırdı.
Gözünü açanda isə bir dərə gördü. Bu ağacla bərabər dərəyə düşdüyünü zənn edib qorxudan gözlərini yumdu.
Səhər açılmışdı və ağacın içi də işıqlanmışdı.
Gözlərini açanda da aşağı baxmamağa çalışırdı.
Başını çevirib arxasına baxmaq istədi, ancaq belindəki ağrı bütün bədəninə saplandı. Ancaq yerində dönüb ağacın qaya tərəfində bitdiyini gördü və ürəyi ayağının altına düşdü. Ağacın başında dayananda belə hündürlüyün insan boyundan böyük olduğu aydın görünürdü. O, qayaya ilişib qalmış Kojojaşı təsəvvür etdi. “Aman Allah!” dedi, hirsindən içi alışıb yandı.”Sevgidən aldığım budur?!Yoxsa kimisə incitdim? Oğurluq etdim, qeybət etdim? Mənə niyə belə etdin,Allahım? Bəlkə ona görə zavallı anama qulaq asmadım, sən qərar verdin ki, mənim artıq qarğalara, ilanlara yem olmaq vaxtımdır?! ”Nə vaxta qədər burada yatacaq? O, göylə yer arasındakı asılmış ağacda nə qədər qalacağam? Axır bir gün gücümü itirəcək, suyum tükənəcək və yıxılaraq heyvanlara yem olacağam? Yoxsa ac qalıb sümüklərimi “əzməzdən” əvvəl ətimi təpənin üstündə dövrə vuran quşlar yeyəcək”?
Ağacın budağında quş yuvası var idi. Bunu o bir müddətdən sonra gördü. Yumşaq otlu, yunlu yuvada iki-üç sarı boğazlı cücə var… Eyni budaqda başqa bir yuvada dörd-beş yumurta vardı. Yumurtaları görəndə dünəndən yemək yemədiyini xatırladı. Qarnı quruldadı və ağzının suyu axdı. Onun fikirlərini oxumuş kimi, balaca boz quş qanadlarını bir-birinə vuraraq düz onların üstündə narahatcasına çırpınırdı…
Ağacdan asılan adamın canlandığını və yavaş-yavaş hərəkət etməyə başladığını biləndə daha da narahat oldu. O, çırpınmasını bir az da artırdı və adamı qanadları və dimdiyi ilə vurmağa başladı. Bu bir müddət təkrarlandı. Bektemir xəfifcə gülümsədi. “Ehh, yuvaya getməyə gücüm olsaydı?..” Hər halda, burada nə qədər qalsa da, yaxınlıqda canlı varlıqların olmasından məmnun idi. Nə vaxtsa quşların “cıvıldaması” gücləndi, hətta yumruqdan da kiçik canlıların “kəndində” səs-küy yarandı. Təşvişə düşən quşların sayı daha da artdı, cücələrin cıvıltısı gücləndi.
Bektemirin ürəyi nə isə hiss edirmiş kimi titrədi…
***
Aktuyak Bektemirsiz gəlmişdi kəndə. Atın təkbaşına gəlməsi kənd sakinləri arasında panika yaratmışdı.
– Aktuyak tək gəldi!
– Bu yazıqların dərdlərinin üstünə dərd gəlib! – böyüklü-kiçikli kişi-qadın fikirləşib Abılayın evinə tərəf getdilər.
Camaat gələndə Abılay həyətdə idi və həmişəki kimi nə edəcəyini bilmədən dizlərinə vuraraq o tərəf, bu tərəfə gedirdi. Tanırbəyin başçılıq etdiyi izdihamı görüb onların pis xəbərlə gəldiyini güman etdi. Və qışqırdı:
– Aman allah, nə olub?!
– Hey, sakit ol! – Tanırbəy elə gəldi ki, aydınlaşdırdı. “Uşağın vəziyyətini öyrənmək üçün gəldik” Atının onsuz gəldiyini eşitmişik? Çox güman ki, nədənsə qorxaraq qaçıb?
– Yox, yox, oğluma mütləq nəsə olub! Onun atı heç vaxt onu tərk etmir!
– Hardan bilirsən, bəlkə gəlinlə görüşüb…
Abılay sanki bir az rahatladı:
– Təki elə olsun! Ümid edirəm ki?!
Kənardan içəri girənlər həyətə toplaşmışdılar.
-Saira necədir? – Mıskal soruşdu.
“O, bütün gecə ağrıdan qıvrılıb.” Elə indicə yuxuya gedib. Ona Aktuyakın tək gəldiyini demə, yaxşı? –Abılay dedi.
– Düzdür. Xəstə olan adamı qorxutmaq olmaz… Oğlun haqqında bir şey öyrənməmiş ona deməyin mənası yoxdu
– Uşaqlar, atlarınızı yəhərləyin! – dedi. -Gedək baxaq. Qoy Çıntemir Aktuyakı yəhərləsin, o, ağıllı heyvandır, onu da yiyəsinin qaldığı yerə aparın.
Abılay atına tərəf qaçdı.
***
Bu xəbər Qızmonçoka da çatdı. O kişi geyimi geyinib taxıl anbarının içində oturmuşdu.
Alımkan onu yuyundurub, oğlunun paltarını geyindirib və səhər bura anbara gətirmişdi:
– Bu gün çölə çıxma. Qoy getsinlər axtarsınlar. Sonra çıxarsan. Mənə qulaq as, qızım. İki-üç gün burada qal. Qayınatan arvadının başına gələnlərin səbəblərini səndə görə bilər. Nədənsə şübhələnə bilər. O iri, lakin axmaq oğlan da ələ verə bilər, özünü ona da göstərmə. Təcili xəbər olmasa axşam gələcəm. Ye və bir az istirahət elə. – Qızmonçok əlində komuzla anbarda oturmuşdu. Amma məzarla müqayisədə bura onun üçün cənnət idi.
Nə vaxtsa Alımkanın öskürəyi eşidildi və anbarın qapağı geri çəkilib açılmağa başladı.
“Bektemirin atı tək qayıtdı” deyə Alımkan yarıaçıq qapağın arasından pıçıldadı.
– Hə?! Sonra nə olub? Nə baş verib?
– Kim bilir nə olub. Aktuyak qan-tər içində çaparaq gəlmişdi və indi bütün kişilər Bektemiri axtarmağa gedirlər.
Qızmonçok özünü süst hiss etdi.
Sanki ağlına nəsə gəldi:
“Mən buradan getməliyəm” dedi.
-Buradan çıxanda hara gedəcəksən?
– Gedim baxaram… Amma bir sualım var. Bunu sən də bilirsən… Xahiş edirəm, xala?
Alimkanın siması dəyişdi. O, dərhal üzünü yarıaçıq anbardan çıxardı. Alımkanın alnından soyuq tər axdı.
– Xala? – dedi daxili səs
– Bəli? – Səsi titrədi və o, sanki xoşuna gəlmirmiş kimi həmişəkindən daha sakit danışdı.
Bu zaman bir it hürdü.
Alımkan elə bil bunu gözləyirmiş kimi tələsik:
– Gəlirlər! – Girişi bağladı və qapağı daş, ot və torpaqla örtdü.
Azacıq işıq düşən anbar tamamilə qaranlıq oldu. Bundan az sonra bütün kənd yerindən tərpənirmiş kimi atların tappıltısı, hətta insan səsləri də aydın eşidildi:
– Hey uşaqlar, bir az tez eləyin! – qayınatasının səsi idi.
– Çintemir?!
– Gəlirəm ata.
– İki iki qruplara bölünün. Bütün yerlərə baxın və quşların yerlərinə belə baxın, bəlkə huşunu itirib! – dedi Tanırbəy. – Durbininizi unutmayın!
– Ho! Hə di, gəl! – İşenbay mızıldandı. – Bizim əcdadlarımızda belə olmayıb…
-İlanlar hələ qış yuxusuna girəndə sənin qızını məhv etməliydik! Nə gözləyirik bilmirəm!
– Əsas odur ki, oölanı sağ salamat tapaq, qalanını sonra görərik!
Hay-küy uzaqlaşanda və uğultu səsi kəsiləndə gəlin:
– Xala? – pıçıltı ilə dedi. – Alımkan xala?
Cavab yoxdu.
– Xala?
Yavaş addımlayan birinin səsi eşidildi.
Qız susdu.
Çöldəki səs də elə bil ətrafa qulaq asırmış kimi kəsildi. Bir azdan sonra səs yenidən uzaqdan eşidildi. “Deyəsən, xalanın Bubu nənədən mənim haqqımda eşitdikləri doğrudur. Kiməsə ağzından qaçırmaqdan, deməkdən qorxur. Ona görə də insanlardan qaçır, tək gəzir… Amma mənim üçün narahat olduğu, ürəyi yandığın doğrudursa, niyə mənə demir?..”, – qız fikirləşdi. Yenə həmin bayramı xatırladı. Alımkanın gözləri Qızmonçoka mərhəmətlə baxırdı: “Zavallı qız, kaş biləydin ki, səni ancaq ata-ananın məhəbbəti, sevgisi qoruyur, onları itirən gün ilana dönərsən”. Qız bunun mənasını başa düşə bilmədi. Amma onun qara, iri gözləri düz Alımkana baxırdı. Onun baxışlarında yalnız oxumaq olardı: “Niyə?” Amma Alımkan cavab verməkdən yayındı. Nədənsə qorxurmuş kimi üzünü çevirdi və hətta camaatın yanından qaçaraq küçəyə çıxdı. Sonra nə baş verdiyini anlamadı. Asılbek nədənsə şübhələnirmiş kimi Alımkanla Qızmonçoka baxdı!
– Alımkan xala sənə nə dedi? – deyə evə qayıdarkən soruşdu.
Ancaq qız baş verən hər şeyi tez unutdu. Son günlər onun beynində yalnız bu xatirələr canlanır. Gecə evə gələndə soruşa bilməsə də, Alimkanın fikirlərini oxumağa çalışırdı. Amma o da sanki təxmin edirmiş kimi beyninin, şüurunun əlaqələrini Qızmonçokdan tamamilə kəsdi. Alımkan birbaşa onun gözlərinin içinə baxmamağa, onun haqqında düşünməməyə çalışırdı və Qızmonçoka onun şüuruna girməyə imkan verməyərək tamam başqa şeydən danışmağa çalışırdı! Onun bu qədər tərəddüd etməsi, təlaşa düşməsi və nəyisə gizlətməyə çalışması Qızmonçokun marağını daha da artırdı. Elə buna görə də Alimkanı dinlədikdən sonra burada dayanmaq qərarına gəldi. Yoxsa bir az dincələndən sonra nə olursa olsun yola düşəcəkdi!
Fikirlərində Canın konturları görünürdü. O, əlaqə qurmaq istədi, amma bir az daha gözləməyə qərar verdi. İnsanların onu öldürəcəyindən qorxurdu. “Əvvəlcə Alimkan xala ilə danışıb onun sirrini öyrənməliyəm. Axı o, mənə kömək edir, bəlkə deyəcək…” deyə düşündü.
Çöldən səs yenə gəldi.
– Xala? – Qızmonçok pıçıldadı.
Səs quyuya yaxınlaşdı.
Qız susdu.
Gələn adam səssizcə qulaq asdı və qapağın üstündəki şeyləri ətrafa səpələyib onu təmizləməyə başladı.
O, Alımkanın hərəkətlərinin, səslərinin necə olduğunu təxminən bilirdi.Hiss edirdi ki, bu o deyil…
Qızmonçok təşvişə düşdü.
Çuxurun içinə düşən edən ağ işıq daha da böyüdü. Günəş şüaları taxta qapağın çatlarından içəri düşürdü. Bu müddət ərzində qaranlığa alışan Qızmonçok gözlərini örtərəknişıqdan guzlədi.
Qapaq hərəkət etməyə başladı.
Qız küncdə dayandı.
Yuxarıdan yöndəmsiz bir adamın silueti göründü!
Qızmonçokun ürəyi titrədi.
Bir anda quyunun qapağı yerindən tərpəndi. Üstdəki adam qarnı üstə uzanıb içəri baxdı.
Bu Alimkanın xəstə övladı Tınar idi !
Bir-birlərinə baxdılar!
Bir qədər sonra Qızmonçok özünə gəldi, sakitləşdi və dərindən nəfəs aldı:
– Şş! – barmağını dodaqlarına qoydu.
Tınar ona daha da həyəcanla baxmağa davam etdi və bir anda ayağa qalxdı:
– Ma-a-ma-a! – qışqıraraq qaçdı.
Qızmonçok nə edəcəyini bilmiədi.
Anasını çağıran Tınar yöndəmsiz şəkildə evə girdi, çölə çıxdı və küçədə qaçdı.
– Aman Allah, Alimkanın oğluna nə oldu? O niyə elə qəribə davranır? – Dildekan geriyə ona tərəf baxaraq dedi. – Bəlkə ilan görüb?
Yetkin qızı gülüşünü saxlaya bilməyib dedi:
-O, ağıldan kəmdi. O qədər böyüməyib hələ də anasının ətəyinin altında gəzir… He hee…
– Dayan, qızım. Xəstəliyə və ölümə gülməzlər…
– Ona bax, ana, lap uşaq kimidi. Anası elə indi buzovu hörükləməyə getdi.
Alimkan buzovun hörüyünü daşla yerə çalırdı.O, oğlunun səsini eşidəndə yerindən sıçradı, daşı atıb evə tərəf qaçdı. “Allahım, özün qoru. Görəsən nə oldu?! Canmı gəldi?! Nə olub?”
Evə çatanda az qala ürəyi yerə düşdü. Çuxurun qapağının üstünə tökülən peyin yanlara səpələnmişdi! Gedib yoxlamağa vaxt yox idi. Çünki bu zaman iki qadın Tınarı qollarından tutub sürətlə ona tərəf yaxınlaşırdı.
Anasını görən uşaq qadınların əllərindən qoparaq qapalı yerin istiqamətini göstərdi və ağlına gələn şeylər deməyə başladı. “Ay oğul, sənin bu hər şeyi işləyib,çüyləməyinlə mən nə edim! Bu o deməkdir ki, mən onu gördüm! – Alimkan əlacsız halda fikirləşdi. – İndi mən nə edim?! Allah bizi bir daha sınağa çəkməyə qərar verdi?!”
Alimkan qadınları evə gətirmək üçün evə tərəf yaxınlaşdı:
– Necəsəniz, əzizlərim? Necə dolanırsınız? Evə keçirsinizmi? Evə keçin!
-Yaxşı, Allaha şükür. Bura yaxşıdı, sakitlikdi. Uşağın bizə nə isə izah etməyə çalışdı… Bilmirəm, heç nə başa düşə bilmədik.
– Ondan nə başa düşə bilərik, ay bala? Bu, vaxtaşırı Ay bütövləşəndə onun başına gəlir. Ayda bir dəfə xəstəliyi özünü büruzə verir… Buyurun, evə geçin.
– Bəli, belə olduğunu bilmirdik. Artıq qorxmuşduq, görəsən nə baş verib… Kənddə bir nəfər də olsun kişi qalmayıb. Hamı Bektemiri axtarmağa gedib. İnşallah,yaxşı olar…
– Bizə yalnız bir balaca parça lazımdı. Yazıq Sairanın yanına getməliyik. Bu Qızmonçok hara getdi, görəsən?…
“Qızmonçok”u eşidən Tınar yenidən yerində qaynamağa başladı:
– Yy, yy!.. – dolama yol tərəfi göstərib, hay-küy salmağa başladı.
– Bura gəl! Evə get! – anası məzəmmətlə dedi. Oğlan daha çox hay-küy salmağa başladı, anasının biləyindən tutub quyuya tərəf apardı.
– Sənə nə olub? – ana gedə-gedə oğlunun qoluna və çiyninə vurmağa başladı.
– Burax, deyirəm sənə!
Qadınlar daha da maraqlandılar, elə bil Tınar bir növ möcüzə göstərəcək:
– Get baxın. Deyəsən nəsə bilir, nəyisə göstərmək istəyir.
– Bəs birdən ilan olsa?!
Çuxurun ağzına gəlib anasının əlini buraxdı. Barmağı ilə aşağını göstərib:
– Hə, yy, yy! – Tınar dedi.
– Allahım! Həqiqətən ilana bənzəyir! – qadınlar yerində donub qaldılar. Alımkan əyilib çuxurun içinə baxdı, qapağı bağlamağı düşündü. Amma əyilmiş vəziyyətdə oturub fikirləşdi.
– Xala, hər şey qaydasındadır?! – Asanbu narahat olaraq soruşdu. – Nə var orada?! İlan?!
Alımkan susdu, yenidən aşağı əyildi və diqqətlə dəliyin içərisinə baxdı – Qızmonçok yox idi…
“Heç nə yoxdur” deyən Alımkan sevinəcək, yoxsa kədərlənəcəyini bilmədən ayağa qalxdı. Yalnız bundan sonra qadınlar yaxınlaşdılar, çuxurun içinə baxmağa başladılar…
***
Bu zaman Qızmonçok artıq uzaqda idi.
Tınar qışqırıb evə doğru qaçanda o dərhal bayıra çıxıb, arxın içinə düşüb qaçdı. Lakin o, Alimkanın sirrini aça bilmədiyinə görə çox təəssüflənirdi. “Əgər yaxşı olsam, qayıdacağam, onunla görüşəcəm…” deyə öz-özünə təsəlli verdi. Amma az sonra tərəddüd etməyə başladı. Elə bil kimsə onun ayaqlarını gözəgörünməz kəndirlə bağlamışdı: “Bəs mən bu kəndə qayıtsam, Alimkanla görüşməsəm?!”
O, komuzunu sinəsinə sıxıb çarəsiz oturdu. Bir müddət sonra parlaq ağ işığa boyanmış bu çöl, çöldə aylı gecənin altında ruhu əzablarla yüksəldən, böyüdən, səsləri qəlbi parçalayan, notlar damarlarda titrəməyə səbəb olan gözəl, həzin bir melodiya içində oynamağa başladı. Çalmağı bitirən qız özünü bütünlüklə bu melodiyaya həsr edərək gözlərini yumub oturdu və qapalı kirpiklərindən damcılar göründü, yanaqlarından aşağı düşdü… Bu, onun qəm və kədərlə dolu melodiyası idi, zümzümə edirdi. Bu, heç kimin eşitmədiyi bir melodiya idi, amma səsi mükəmməl aydın və gözəl idi, sanki çalan adam öz aləti ilə bir idi, sanki çalan adamın əlləri bütün ömrü boyu yalnız bu melodiyanı oxumuş və çalmışdı…
***
Aktuyak bütün atların qabağında gedirdi. Narahat heyvan böyük cəhdlə qabağa, sahibinə tərəf qaçırdı. Çintemirin qamçı ilə vurmağına ehtiyac belə yox idi. At özünü Bektemirə tərəf uçururdu.
Oraya daha tez çatmaq istəyən gənc atın hərəkətini bir az da sürətləndirmək qərarına gəldi və atı qamçıladı. At elə bil bunu gözləyirmiş kimi daha da bərk qaçmağa başladı. Öndə çapan ağsaqqalları qabaqlamağa cəsarət etməyən Jakşılıq və Mukanın başçılıq etdiyi gənclər:
-Gedək! İrəli! – deyə qışqırıb Çıntemirin arxasınca çapdılar.
Qocalar artıq onlardan irəli keçmiş uzaqlaşmış gənclərin arxasınca düşüb irəli çapdılar
***
Ağacın budaqlarındakı quşlar cıvıldayıb uçmağa başladılar.
Bektemir başını zəif şəkildə qaldırıb arxaya baxdı.
Can onun ayağının ətrafında qıvrıldı və arxasınca süründü.
Gənc oğlan yenidən diqqətlə ona baxdı.
– Can?
Can da başını qaldırdı.
Bektemir ilanın gözlərində kədərli, yorğun bir baxış gördü.
– Gəldin? – oğlan soruşdu.
Bu zaman bir qarğa onların üstündə dövrə vurdu və özünə yemək tutmaq istədi.
-Can, Qızmonçok haradadır? – Bektemir gözlərini yumaraq pıçıltı ilə soruşdu. Hər sözündə elə bil ağzından isti od çıxırdı.
Can deyəsən ona fısıltı ilə cavab verdi.
– Bağışla, nə dediyini başa düşmədim, – Bektemir yenidən diqqətlə Cana baxdı. – məni qara zolaqlıdan qoruduğun üçün təşəkkür edirəm.
Bektemir gözlerini açıb yumub qeyri-müəyyən şəkildə danışmağa davam etdi. Can bilmirdi ki, Bektemir belini zədələyib. Bir az dayandıqdan sonra oğlana yaxınlaşdı.
– Sən nə deyirsən? – Bektemir zəif səslə soruşdu.
İlan başını geri döndərdi, sanki: “Gedək!”
Onun jestini başa düşən gənc dedi:
– Ayağa qalxa bilmirəm! Mən çətin ki yerimdən tərpənəm. Bunu eşidən ilan başqa cür kədərli səs çıxardı.
– Mənə yazığım gəlirmi? Onda yuxarı qalx. Oralardan bir keçən adam görsən, köməyə çağır. Məni buradan çıxartsınlar…
O, fikirlərini ucadan dilə gətirmiş kimi, sadə qaydada ifadə etdi.O ilanı yanında görsə belə inana bilmirdi ki, ilan insan nitqini belə səviyyədə başa düşə bilsin.
Can, Bektemirin fikrini başa düşən kimi ona baxdı, sonra başını aşağı salıb qayaya dırmaşdı.
Bektemir özünü bu boş, boz dərədə tənha hiss edirdi.
Boğazını arıtlayıb ağır-ağır ah çəkdi.
***
Bektemiri axtaran gənclər düz Cindi-Çap tərəfə üz tutdular və Jer-Kui zirvəsinə çatanda atlarının cilovunu çəkib sürəti azaltdılar. Sürətlə çapılan atlar bərk tərləmişdilər,burun dəliklərindən nəfəslərini çölə tez-tez püskürdür, cilovlarını gəmirirdilər.
– Nə edək? – Jakşılık soruşdu.
-Gəlin Aktuyakı qabağa buraxaq- dedi Mukan. – Bizi Bektemirin qaldığı yerə o aparacaq.
Çintemir sıçrayıb yerə düşdü, Akutyakın boynunu sığalladı, alnını yalına basdı, sanki “xahiş edirəm,məni pis vəziyyətdə qoyma, pərt eləmə” deyirdi və:
– Get. Bektemirin yanına get! Ho! – atın kürəyinə vurdu. At sanki Çintemirin sözlərini başa düşdü. Aktuyak başını bulayaraq yeriməyə başladı. Bir xeyli məsafə qət etmiş ki, başını arxaya çevirib dayandı.
– Hə, otlamaq üçün dayandı, lənətə gələsən səni…? – ata hirslənən Çintemir dedi. – Başıboş!
Jakşılık onun kürəyinə vurdu:
– Hər şey yaxşı olacaq, qardaşım. Görərsən!
– Dayanıb gözləyə bilmərik, iki yerə ayrılaq. Askat, Murat, sən o tərəfə keç, – Mukan durbinlə baxdı. – Göydə fırlanan quşları görürsən?
– Görürük!
– Onda gedin! Belek, Uzak, Asanbek, uçurumda bitmiş ağac görürsən?
– Görürük.
– Gedin! Əmir, Yoldaş, dolanıb dərənin o biri tərəfinə keçin. Heç bir yeri gözdən qaçırmayın! Diqqətlə baxın!
-Yaxşı, qardaş! Ho! – iki gənc atlarını çevirib göstərilən istiqamətə çapdılar.
Bu vaxta qədər artıq qocalar da gəlib çatdılar.
Çintemir Jakşılıkdan və Mukandan ayrılıb dərənin başına çıxdı və aşağı baxdı. Aşağıda qaranlıq dərə görünürdü. Bektemir o dərədə idi. Yeri ikiyə bölən və dərin aşağıya doğru uzanan çat ona nəhəng əjdahanın ağzı kimi görünürdü.Bektemiri artıq içinə çəkən və yemək üçün hazırlaşan əjdaha kimi…
Onu göz yaşları boğmağa başladı, amma o özünü tez ələ aldı.
Çintemir, uçurumla aşağı enməyə başladı.
Durbinini endirib bir də aşağı baxdı və qolu ilə göz yaşlarını silərək yavaş yavaş enməyə davam etdi
***
Qrupdan ayrılan Çintemiri, hər dəfə müəyyən bir yerdə dayanıb durbinini gözünün üstünə qaldırıb baxan bu oğlana Can çoxdan fikir verirdi. Can tələsməyə başladı. O istəyirdi ki, Çintemir daha tez hərəkət etsin, ya da ata minib tez Bektemirin yanına getsin.
Yolda onu qarşılamaq üçün tələsirdi. Amma oğlanı qorxutmaqdan qorxurdu.
-Bektemi-ir!!! – Abılayın fəryadı qayalara çırpıldı və dönə-dönə təkrarlandı.
– Lənətə gələsən! – Abılay Aktuyaka yaxınlaşdı, əyilib kəndiri götürdü və apardı. – Yenə də heyvan öyrəşdiyini edir! Burda dur! Oğlumu sağ-salamat tapsam, sənin ətini şükür qurbanı edəcəm!
Öndə gedən Çintemir birdən sağ tərəfdə qıvrılan ilan görüb dayandı.
Göründüyü kimi, doğrudan da yamacda ilan sürünürdü.
İlan da dayandı, elə bil Çintemiri gözləyirdi.
Oğlan yoxlamaq qərarına gəldi və bir-iki addım irəli atdı, ilan da irəli getdi.
Çintemir dayandı. İlan da dayandı.
– Can? – deyə səsləndi.
Can başını geri çevirdi və key kimi qalmış oğlanı gözləyərək yerə uzandı.
Çintemir bir addım irəli atdı.
Can də irəli getdi.
Çintemir ilanın nəsə demək istədiyini və hardasa yol göstərdiyini anladı.
Bu zaman oğlanın atası onun arxasınca gəlirdi:
– Çintemir!
Çintemir, sanki fərqində deyilmiş kimi, uçuruma uçan tərəfə çevrildi və sürətini artırmağa başladı, tezliklə qaçmağa başladı.
Arxada dayananlar bir-birinə baxdılar.
– Ay Çintemir?! – dedi Mukan.
Çintemir arxasına belə baxmadı.
– Bu nədi, … lənət sənə…! Onun nə günahı var?! – Abılay əsəbiləşdi. – Onu buraxmayın, dalınca gedin!
Özü atın yəhərinə qalxıb onun arxasınca getmək istəyəndə Çintemir hər iki əlini qaldırıb yanlara yellədi.
Arxada qalanlar çaşqınlıq içində idilər.
– Ona nəsə olub! – dedi Abılay.
Mukan atını yəhərinə qalxıb durbinini gözünün üstünə qoydu:
– Ağ ilan! – birdən dedi.
– Nə dedin?!
– Can Çintemirin qabağında sürünür!
– Aman Tanrım! Bu nə deməkdi?! – Abılay hay-küy salmağa başladı. – Bircə hər şey yaxşı olsun, aman Allahım?!
Həmişə qorxaq olan Tanırbay dedi.
– Nə olursa olsun, diqqətli olaq. Kim bilir, bəlkə də bizi dərəyə çəkir!
Bunu eşidən Abylayın bədənindən soyuq tər axdı və dörd gözlə ətrafa baxdı.
– Nə dedi?! – dodaqlarını güclə tərpətərək soruşdu. Gözləri qaraldı, elə bil atdan yıxılacaqdı:
– Oğlanlarım… – özünü yəhərdə çətinliklə saxlaya bildi.
– Hey, Abyke, sənə nə olub?! Özünü ələ al! – Kəsən dedi. – Biz sənin oğlunu axtarmağa gəlməmişik, bəyəm?! Biz səni tək qoya bilərikmi?! Biz sənin yanındayıq!
Kəsən bunu xüsusi olaraq Abılayı özünə gətirmək üçün deyib.
– Ah… Bəli! Mən yaxşıyam!.. – özünə gəldi.
– Gərək özümüzlə pişik götürəydik! – arxadakı oğlanlardan biri dedi.
Bu sözlər Mukanın və Jakşılığın xətrinə dəydi. Onlar irəliyə tələsərək bir-birini ötməyə başladılar.
Çintemir insanların onun arxasınca getdiyini hiss etsə də, arxasına baxmirdı. O, sadəcə olaraq qollarını yanlarına açaraq işarə edirdi: “Məsafəni saxla! Yaxınlaşma!”
Jakşılığın atı ilanı görüb şahə qalxdı, qorxdu və az qala sahibini yəhərdən atirdı. Mukanın atı da qəribə davranmağa başladı, yerimək istəməyib geri çəkildi.
Buna görə o atdan düşdü:
– Yavaş-yavaş gəlin. Biz piyada gedirik! – və cilovu arxada gedənlərə verdi.
İlan daha da sürətləndi.
Gənc uşaqlar bir vaxtlar uşaqlıqda oynadıqları kimi Canın arxasınca qaçdılar…
Ora çatanda uçurumun qırağında oturub gözləyən qarğalar dağıldı…
Ağ ilan quşların oturduğu yerdən aşağı uçdu.
Birinci gələn Çintemir aşağı baxdı.
– Qar-daşş!!! – göz yaşları içində qışqırdı. – Ata?! Qardaşım buradadır!
Yaxşılıq və Mukan da gəlib çatdılar.
Arxada gedənlər ora çatmamış atlarından düşüb onlara tərəf qaçdılar.
Oğlunun qayadan asılan, dərə boyu üfüqi böyüyən qoca ağacın budaqları üzərində uzandığını görən Abılay hay-küy salmağa başladı və az qala aşağı atılacaqdı.
– Ata, ehtiyatlı ol! – Çintemir atasının əlindən tutdu. – Tezliklə onu çıxaracağıq.
– Mənim oğlum? Bektemir? Bekibey?! sən sağsan, əzizim? Mənə bir işarə ver, oğul? Bekiba-ay?! – ata göz yaşları içində ağladı.
Can Bektemirin kürəyindən sürünərək çiyinlərinə çıxdı.
Bektemir hərəkətsiz uzanmışdı.
Kədərli sifətlə aşağı baxan Abılay oğlunun vəziyyətini görüb səbrini itirdi. Çapanını, baş geyimini, sandalını çıxarıb atdı.
– Mənə ip verin? – ətrafdakılara dedi. – Çintemir?!
Çıntemir atın yanına qaçdı, dəstələnib bağlanmış kəndiri açdı, atasının yanına gətirdi.
– Əmi, icazə verirsən? İcazə verin, mən enim- dedi Mukan.
Tanırbəy ilandan qorxurmuş kimi:
-Niyə bir az gözləmirsiniz?
Kəsən əllərini yuxarı qaldırdı və sanki Bektemirin belindəki ağ ilanı qorxutmaq istəyirmiş kimi əllərini yellədi.
– Çək! Çəkil, get!!!
İlan onların qorxduğunu anlayan kimi harasa süründü.
– İtdi! Ən yüngül kimdi, onu aşağı sallayaq! – dedi İşenbay. -Hansınız enirsinizsə, Bektemi yaxşıca bağlayın, hər tərəfindən möhkəm bağlayın. Sıra ilə yuxarı çəkəcəyik. – Kəsənin dediyini hamı başa düşdü.
-Mən düşəcəyəm- dedi Çintemir.
-Yox, iri görünsəm də, yüngüləm- dedi Abılay, sanki başqalarına güvənmirmiş kimi dedi. Çintemirin isə aşağı düşməsini heç istəmirdi.
Onlar orada dayananda Mukan belinə kəndiri bağlayıb bir ucunu Jakşılığa uzatdı:
-“Çatdım” deyə qışqırana qədər məni yavaş-yavaş aşağı salın,-o, hamıya arxayınlıqla baxdı.
Qalanlar bir müddət susdular və çox keçmədən dərhal bir sıraya düzüldülər.
Mukan asılmış vəziyyətdə yavaş-yavaş aşağı düşdü.
Dərənin divarlarından daş-çınqıl töküldü, bir müddət əvvəl təmiz olan yeri toz-torpaq bürüdü. Bir anda, aşağıdan:
– Çatdım! – Mukan qışqırdı.
Çıntemir uçurumun kənarında dayanıb vəziyyəti izləyirdi.
Mukan götürdüyü kəndirlə Bektemirin ombasını, belini, çiyinlərini bağladı və bir ucunu əlinə dolayaraq Çıntəmirə işarə etdi.
– Çəkin! – deyə Çıntemir kəndir tutanlara işarə verdi. Hamı bir nəfər kimi çəkməyə başladılar.
Kəndir hər dəfə qalxıb uçurumun kənarına sürtünəndə qayada amanabənd dayanan daş-çınqıl aşağı tökülürdü.
Bir anda uçurumun kənarından biləyinə kəndir dolanmış əl, az sonra ikinci əl, sonra Mukanın boz toz-torpaqla örtülmüş üzü göründü.
Mukan çıxan kimi o biriləri qaçıb aşağı baxdılar.
Tozdan heç nə görünmürdü, sanki yer çökmüşdü.
Aşan Bektemir ağacı yalnız toz təmizlənəndən sonra görünməyə başladı.
– Oğlum necədir?! – deyə Abılay soruşdu. – Sağ-salamatdırmı?!
– Sağdı, dayı.
– Vallah, inanıram,inanıram ki, yaxşıdı.
Çıntemir və Yaxşılıq Mukanın əlinə dolanan kəndiri cəld açmağa başladılar.
İndi yalnız Bektemiri çıxartmaq qalırdı.
– Çıntemir, sən ona bax! Biz çəkəcəyik. – deyə Mukan gıstəriş verdi.
Çıntemir uçurumun kənarında dayanmışdı. Qalanları Bektemiri çəkməyə başladılar.
– Aman Allah, lütfən, Allah? Bizə kömək elə, oğlumun həyatını xilas elə? – Abılay alçaq səslə Allaha yalvardı.
Bəktemirin bədəni hər dəfə uçuruma dəyəndə, qopan çınqıllardan toz – torpaq qalxırdı.
– Bir az daha! Bir az da, daha çox!.. – amma Bektemir hər dəfə divarlara sürtünəndə Çıntəmirin sinəsi sıxılırdı və o ağlamağa başladı.
Nə vaxtsa Bektemirin bədəni qayalıqdakı daşa dəyib dayandı.
– Aman Allahım nə olub?! – Abılay narahat oldu.
– Daş! O, böyük bir daşa ilişib.
Bir anda: Dayan! Çəkmə! – Çıntemir qışqırdı.
– Nə baş verdi?! Nooldu?
– İp… qırılır!
Hər kəsi soyuq bir əhval-ruhiyyə bürüdü.
Qayanın kənarından çıxan qara daşın iti kənarı kəndiri hər dəfə yuxarı dartanda sıyırıb kəsməyə başladı.
– Aman Tanrım, nə dedin?! – Abılay bunu anlayaraq soruşdu.
– Bir az aşağı buraxmaq lazımdır! – Çintemir dedi. Digərləri onun dediyi kimi etdilər.
– İndi mənə tərəf bir-iki addım atın! Bir az daha… Bir az daha! Və – və, həə budur! İndi çəkin!
O, əmr etdiyi kimi kəndir yenidən hərəkət etməyə başladı.
– Qalxır?! – Mukan soruşdu.
– Nə qədər qalıb?!
-Heç bir şey, az qalıb- dedi Çintemir və Mukanı çağırdı. – Mukan qardaş?!
Mukan və Çintemir qaçaraq gəlib Bektemiri sürüyüb çıxarmağa başladılar. Onlar, biri Bəktemirin çiynindən, digəri ayaqlarından tutdu və hamı qaçaraq köməyə gələndə hərəkət etməyə başladılar.
***
Jean bir az aşağı enib qayanın kənarındakı kiçik bir çökəkliyə girdi. Buradan yuxarıdakılar və Bektemirin ilişib qaldığı ağac aydın görünürdü.
Can qara zolaqlı ilanla dünənki döyüşdən yorulmuş halda elə orada uzanmaq istəyirdi. Bədənin dişlənmiş hissələri sanki iti bir şeylə təkrar-təkrar deşilirdi və bütün bədənim böyük və ağır bir əşyadan əzilmiş kimi ağrıyırdı.
Amma burada uzanmaq mümkün deyildi. Axı, uçurumun zirvəsindəki insanların səs-küyü, yıxılmış kimi görünən yırğalanan ağac, onun üstündə dövrə vuran qarğalar, sürüşüb axan çınqıllar, qalaq-qalaq daşlar Cana rahatlıq vermirdi. Ən çox da Bektemirin iniltiləri ona rahatlıq vermirdi. Bəlkə də insanlara fikir vermədən, harasa uzaqlara getməli idi… “Qızmonçok indi harada və neyləyir?” – Bu fikirlər ona rahatlıq vermirdi, içini,daxili aləmini, ruhunu didişdirirdi. Uşaq vaxtı qarışqanı belə ona yaxın buraxmazdı, amma indi belə çətin vəziyyətdə onu qoruya bilmədiyi üçün utanırdı…
Qızmonçokun bir dəfə necə xəstələndiyini xatırladı. Onda o, böyük ümidlə Canı gözləmişdi və sonda yavaş-yavaş çılğınlaşaraq hər cür qəribə şeylər söyləməyə və etməyə başlamışdı:
– Can? Can haradadır, ana? Cana deyin ki, getməsin, ata? Uçub gedir… Ona bax? – sıçrayıb yenidən yıxılmışdı, soyuq tər basmışdı. Adətən Canın gəlməsini istəməyən Asılbek onda:
– Bu Can haradadır?! – yaxınlıqda olduğunu bilmiş kimi soruşdu və ətrafa baxdı:
– Bu qədər onu istəyirsən, indi o hanı, o haradadır?!
Onda Canın evin küncündə açdığı kiçik dəlikdən başı çölə çıxdı. Tez qıza tərəf süründü və başını Qızmonçokun sinəsinə qoyub uzandı. Çünki o, özü də Qzmoçnok üçün darıxırdı.
Düşünmək olardı ki, Can onun bütün qızdırmasını, ağrısını götürmək üçün üstündə uzanıb nəfəsini dinləyir. Bəziləri onun sinəsinə uzanaraq ağladığını düşünə bilərdi.
Gözlənildiyi kimi, hərəkətsiz uzanan, heç nə hiss etməyən Qızmonçok çətinliklə kirpiklərini qaldırdı və gülümsədi:
– Can?!
O, zəif qollarını güclə tərpədib Canınn üzərinə qoydu, sanki onu qucaqladı.
Asılbeklə Sırqa bir-birlərinə baxdılar və bilmədilər ki, sevinsinlər, yoxsa kədərlənsinlər. Axı bir neçə gün əvvəl Asılbek Canı danışmağa çağırıb və ondan bir daha bu evə qayıtmamasını tələb edib və razılığını alıb:
– Sənə görə Qızmonçoku bütün kənd əjdaha adlandırır! Qızımın sənin üzündən bədbəxt olmasını istəmirəm! Yoxsa sən onun bədbəxtliyinimi istəyirsən?! Bunu eşidən Can bədənini güclə sürüyüb kəndi tərk etdi.
Əvvəlcə Kızmonçok Canın əbədi getdiyinə inanmadı. Yavaş-yavaş halı pisləşdi və bir gün özünü çox pis hiss etdi və gecənin bir yarısı Asılbek Bubu nənəni gətirdi:
-Riqqətli kədər… Bubu qızın damarlarını hiss edərək dedi. – Başqa xəstəlik yoxdu, melanxoliya, hicran, həsrət, özləmək…
Deyildiyi kimi, ilan gələndən ertəsi gün Qızmonçok xəstəliyindən sağalaraq çarpayıdan sıçrayıb yerə düşüb və gəzib.
– “Fikir… Düşüncə” necə də sürətlidi? – deyə Can düşündü. O da hiss edirdi ki, Qızmonçokun həsrətindən əziyyət çəkir. Əgər nə vaxtsa onu görsəydi, səsini eşitsəydi, yer üzündə nə olursa olsun, küləyin belə qarşısında dura bilərdi,küləyi belə kəsə bilərdi.
“Bir tərəfdən də…belə ölsəm yaxşı olardı…” deyə düşündü.
Amma, Bektemir Canın meyitini sürüyərək onun cəsədini çəkib Qızmonçokun qabağına atsaydı… Onda ona nələr olardı?! Yox! Can onun ölümündən sonra nə olacağını nə düşünə, nə də təsəvvür edə bilərdi. Artıq valideynlərini itirmiş həssas, müdafiəsiz qızı tək buraxmaq olmazdı!
Diqqətini yayındırmaq üçün yuxarı baxdı.
İnsanlar, demək olar ki, Bektemirin sarınıb bağlanmış bədənini dartıb uçurumdan götürə bildilər.
***
Az sonra Bektemir huşunu itirmiş halda uçurumun başında idi.
İşenbay, ağsaqqal Tanırbay və Kəsən oturub Bektemirin bağlandığı kəndiri açmağa başladılar.
– Mənim övladım?! Bekibey?! Əzizim?! Sən yaxşısan, atanı eşidirsənmi, qızılım mənim?! – Abılay oğlunun yanında diz çökdü, baş barmaqları ilə üzünü sığalladı. Qulağını sinəsinə qoyub oğlunun nəfəsinə qulaq asdı. Sonra biləyini qaldırıb damara toxundu:
– İlahi, mənə güc ver! Ay Allah! – Oğlunun sağ olduğuna əmin olaraq əyildi. – Uşağım sağdır! Şükürlər olsun Rəbbimə, Sənə şükürlər olsun Uca Tanrı! Allah qorusun balamı!..
Yalı və quyruğu yanlara yellənən Aktuyak sahibinə yaxınlaşıb onu iylədi və sanki sakitləşmiş kimi burnundan dərin nəfəs aldı, sonra isə otlamağa getdi. Orada olanların hamısı indi Kəsənə baxırdı. Kəsən onların fikirlərini başa düşmüş kimi dedi:
– Atın çulunu götürüb gətirin!.
Jakşılıq qaçdı, Aktuyakdan katauru açdı, yəhəri sürüyüb yerə atdı, çulunu aldı.
– Oraya sərin! – Tanırbəy yan tərəfi göstərərək dedi. Uşaqlar çulu birbaşa yerə qoyub açdılar.
Mukan Bektemiri qaldırmağa çalışdı, amma Bektemir ağrıdan inildədi.
– Aman Tanrım! – Abılay çaş-baş qaldı. – Bir yerimi sınıb, nə oldu?! Ehtiyatlı ol, Mukan!
Kəsənin göstərişi ilə, hamı Bektemiri qaldırıb yerə döşənmiş çulun üstünə qoydular.
Bektemir dodaqlarını tərpətərək:
– Su?! – dedi. Çıntemir qaçıb toroka bağlanmış kumıs dolu kiçik bir qab gətirdi və Bektemirin dayayaraq ona içdirdi.
Bektemir bununla kifayətlənmiş kimi sakitcə yerə uzandı.
Kəsən qollarını dirsəklərinə çəkdi, əllərini su ilə isladıb yudu:
-Çəkmələrinizi çıxarın- dedi. Uşaqlar dərhal ayaqqabılarının bağlarını kəsib çıxarıblar.
-Mənə güc və səbr ver, Uca Allah…- deyə mızıldandı və ovucunu yavaş-yavaş Bektemirin bədənində gəzdirərək ağrıyan yeri axtardı.
-Ayaqları yaxşıdır, heç bir əzilmə və şişlik yoxdur… Əla,- Kasen mızıldandı.
-Belim- Bektemir sakitcə sızıldadı.
– Beli?! Belim dedi?! – Abılay narahatlıqla Kəsənə baxdı.
Kasen yavaş-yavaş oğlanı yanı üstə çevirdi, əllərini onun onurğasına qoydu və onurğası ilə əllərini apararaq yoxladı:
-Onun bel sümüyü orta sümükdən yuxarı sürüşməsi var- dedi.
– Nə?! Sınıq? İndi nə təhər olacaq, İlahi?! Sağalacaq, hə?! O, yeriyə biləcəkmi?! – Abılay narahat oldu. Kasen əminliklə heç nə deyə bilmirmiş kimi:
-Bütün bunlar Uca Allahın iradəsidir, əgər lütf etsə, bəli, sağalacaq.
-Nəyi nəzərdə tutursan?! Açıq və birbaşa danış!– dedi Abılay
-Bi yerdən eşitmişəm, ilanın ürəyi belə bir vəziyyət üçün nadir dərmanlardan biridir- dedi Kasen.
Birdən bir qrup oğlanın müxtəlif istiqamətlərdən hərəkətli şəkildə yuxarı-aşağı tullandığı gözünün qabağına gəldi.
– Lənət olsun, o, həmişə atı yaxşı, sərbəst sürərdi. Yadmda qalan o heç vaxt yıxılmırdı… – deyə onlara baxan Abılay hirsini udub, kimisə günahlandırırdı.
-Bəlkə onu qorxudublar- dedi Tanırbay.
– Kim? – geniş açıq gözləri ilə ona baxdı.
– İlan olar,özgə kim! Biz də ilanı görəndə atdan düşdük. Aktuyakın qorxduğu aydın görünür.
-Səni andıra qalasan!..- Abılay qəzəbləndi.
Zorla nəfəs alan Bektemir onların söhbətinə qoşulmaq istəyirmiş kimi başını buladı.
– Nə baş verib, əzizim? – ata diz çökdü. – Bir az daha səbr et, əzizim. İndi yola düşəcəyik.
-Can- o, davam etmək istədi, lakin ucadan inildədi.
Ətrafdakı üç qoca ona baxdı. Bektemir daha heç nə deyə bilmədi. Dodağını dişləyib susdu.
Bayaqdan çölə sürünərək camaatı seyr edən Can anladı ki, Bektemir: “Can günahkar deyil, o məni xilas etdi” demək istəyir və fikrini tamamlaya bilmir.
Amma başqaları səhv başa düşüb qəzəbləndilər. Abılayın titrəyən əli kəmərindəki xəncərə dəydi:
– Canavarın ömrü sona çatsa da, qoyun öldürməyə gücü çatır!” Oğlum üçün Can və Qızmonçokdan qisas ala bilməsəm, adım Abılay olmasın!
Bunu eşidən Can yenidən yerə yatdı…
***
Yuxarıdan baxan adama elə gəlir ki, qumun, daşların töküldüyü, amma heç dolmayan dərənin dibi yoxdur… Ömrü boyu burada yaşayan Can da indi eyni hissi yaşayırdı.
Yıxılıb dərəyə düçüb ölmüş iribynuzlu mal-qaranın ağ sümükləri hər yerə səpələnmişdi. Can bir dəfə Qızmonçoka dedi;
“Mən çox təhlükəli yerdə yaşayıram. Buna görə də səni vətənimə apara bilmərəm…”.
“Hər halda, necə olsa da mən görmək istəyirəm…” qız dedi. Sonra o, Jindi-Çapın niyə belə qorxulu olduğunu soruşdu.
Onda da Can tam cavab verə bilməmişdi. Başı hələ də bu fikirlərlə dolu idi: “Niyə?” – sualına cavab olaraq bir il əvvəl bir hadisəni xatırladı, sürətini azaldıb dayandı…
***
Gecə idi.
Bubu nənənin komasının damı əyilmiş ağacdan idi, üstü isə samanla örtülmüşdü. Evin yanından kiçik bulağın suyu axırdı. Bubu nənə qapının qabağında kiçik çarpayısında uzanmışdı
Ay süd kimi parlaq və ağ idi. Buna görə də, yuxarıdan – komanın damını örtən samanın arasından baxan Cana Bubu nənənin üzü aydın görünürdü.
Parlaqlığını itirmiş gözlərini çətinliklə açan nənənin rəngi solğun, yanaqları içəri batmışdı. Asılbeki yanına çağırdı və kağız kimi nazik dodaqlarını zəif tərpədərək, boğuq səslə birtəhər “nağıl” danışdı. Qızmonçokdan dəfələrlə nağıl eşitmiş Can bu əhvalatı nağıl kimi qəbul edirdi…
Həmin gecə Asılbek hamıdan gizlin gecənin bir yarısında evdən çıxdı, ətrafa baxdı, sonra da küçə ilə yuxarı qalxdı. Baş verənlərlə maraqlanan Can onun arxasınca getdi. Asılbek isə nənəsinin yanında əyləşəndə o, komanın damına çıxdı.
– Oğlum, daha yaxın otur… – Bubu nənə Asılbeki yanına çağırdı. Asılbek yaxına oturdu.
-Yəqin ki, bu səhər oyanmayacağam- dedi nənə boğuq səslə. Ancaq yüz il yaşayan ananın səsində peşmanlıqdan, təəssüfdən əsər-əlamət yox idi. Buna görə də, Can “nağıla” çox əhəmiyyət vermədi və buna görə də daim diqqəti yayındığından hər şeyi tam eşitmədi.
– Səni çağırmağımın səbəbi bildiklərimi kiməsə danışmaq idi… Amma sən bu sirri heç kimə danışmamalısan.
Nənə Asılbəyə baxdı.
-Mən sənin sirrini özümlə məzara aparacağam, nənə- dedi Asılbek.
– Xanımının da xəbəri olmasın.
– O məndən bu söhbətdən heç nə öyrənməyəcək.
-Doğrudur- o, mavi səmaya baxdı. -Sözünü tutmasan, pis bir şey ola bilər!
Asılbek bədəninin titrəməsinə baxmayaraq başını tərpətdi.
-Yaxşı…
Yalnız bundan sonra Bubu nənə məmnuniyyətlə başını tərpətdi və tezliklə “nağıl” davam etdi.
İndi də sanki o hadisə, o gecə onun beynində dönə-dönə təkrarlanır, o vaxt eşitdiklərini, gördüklərini tam olaraq təkrarlayırdı. Can dönə-dönə Bubu nənənin boğuq səsini eşidirdi:
– Deyirlər ki, bu təpə bir vaxtlar yaşıllıq olub, qalın otla örtülü olub… Çılpaq qayanın kənarından bulaq axırmış, gənc qızlar oradan su götürüb fışqıran şəlalədə bədənlərini yuyardular…
Nənə elə danışırdı ki, bunu elə bil o qayanın ətəyində, bulağın yanında uzanıb, şəxsən müşahidə edib…
– Sonra… bir gün bu kəndə qara gün gəldi. Heç nədən xəbəri olmayan sakinlər hər tərəfdən quldurların hücumuna məruz qalırlar. Onların kəndi quldurlar tərəfindən bir anda yandırılır, külləri göyə sovrulur! Quldurlar ətrafı mühasirəyə alaraq suda çimib oynayan qızları ələ salmağa başlayıblar. Amma deyirlər ki, bu qızların arasında biri var imiş – sehrbaz bir kişinin qızı,, sehrbaz, həm də necə, yayda qar çağırıb, qışda bülbülləri oxutdura bilirdi. Qız deyib: “Onların əlinə düşməkdənsə, burada ölməyi üstün tuturuq! Kəndimizi yerlə-yeksan edən qatilləri də özümüzlə aparaq!” – və atasından öyrəndiyi ən ağır tilsimləri oxumağa başlayır.
Ardı var
Qırğız dilindən çevirən ELLİ ATAYURD
