HEKAYƏ
Bütün yalanlarda gizli bir həqiqət var.
Qədim atalar sözü.
Bu yaxınlarda oriental tədqiqatla məşğul olarkən, hətta, Avropaya belə məlum olmayan, “məşhur Amerika ədəbiyyatı” yazarlarından başqa, bildiyimə görə indiyə qədər heç bir Amerika aliminin istinad etmədiyi, (Simon İohaydesin “Zohara” adlı əsərinə oxşayan) “Təklinetli” adlı bir əsərə rast gəldim, bu, olduqca maraqlı əsərin bir-iki səhifəsini vərəqləyəndə ədəbiyyat aləminə vəzirin qızı Şəhrizadın taleyinin “Ərəb gecələri”ndə indiyə qədər səhv təqdim edildiyini görəndə, yəni burada denouement(frans.)- nəticənin səhv olmasını deyil də, hekayənin başa çatmadığını görəndə mən çox təəccübləndim.
Bu diqqətəlayiq hadisənin təfərrüatı ilə maraqlanan diqqətli oxuculara mən elə “Təklinetli”nin özünü oxumağı məsləhət görürəm və indi isə oradan oxuduqlarımın qısa məzmununu sizə çatdırıram.
Nağılların, qəbul etdiyimiz ümumi versiyasına uyğun olaraq bilirik ki, öz şahzadə arvadını müəyyən səbəblərə görə qısqanan bir padşah, öz saqqalına və peyğəmbərinə and içir ki, o təkcə arvadını öldürməklə kifayətlənməyəcək, həm də hər gün ölkəsinin ən gözəl bir qızını alacaq və ertəsi sabah da onu cəlladların əlinə verəcək.
Qızının ağlına bir fikir gələn baş vəzir, bir axşamüstü (yəqin ki, ibadət saatında), uzun illər boyu əhdinə sadiq qalaraq saleh və ağıllı insan kimi şöhrət qazanmış padşahın yanına gəldi.
Qızın adı Şəhrizad idi, onun məqsədi ölkəni bu insafsız gözəllik vergisindən xilas etmək və ya bu yolda bir qəhrəman kimi həlak olmaq idi.Buna görə də, bir ildir ki, bu iş o qədər də vüsət almırdı (elə bu da onun qurbanını daha da təqdirəlayiq edirdi), o öz atası baş vəziri padşahın yanına göndərib, ona evlənmə təkilf etdi.Padşah bu təklifi həvəslə qəbul etmək istəyirdisə də etmirdi (onun özünün belə bir niyyəti vardı, ancaq vəzirdən qorxduğu üçün onu günü-gündən təxirə salırdı), lakin bu işlə əlaqəsi olan hamıya aydın idi ki, vəzirin vəzirliyi öz yerində, o isə padşahdır və o heç vaxt öz əhdinə xilaf çıxmaz, öz imtiyazlarından imtina etməz.Buna görə də gözəl Şəhrizad əgər padşaha ərə getmək istəyirsə, qoy getsin, o öz müdrik atasının məsləhətinə qulaq asmayacaqsa, nə etmək olar, təkrar edirəm, o ərə getmək istəyir və ərə gedəndən sonra başına nələr gələcəksə, hamısını bir-bir o qəşəng qara gözlərinin qabağına gətirirdi.
Lakin bu müdrik qızın (şübhəsiz ki, Makiavellini oxuyan) çox ağıllı bir planı vardı.Toy gecəsində, bilmirəm hansı ağlabatan bir bəhanə taparaq, o, öz bacısının oturduğu yeri padşah xanımlarının oturduğu yerin lap yaxınlığında, rahat söhbər edə biləcəkləri qədər yaxın bir yerdə qurmuşdu.Xoruzların ilk banından bir az əvvəl o, öz ərini ( sabah boğmaq niyyətində olduğuna görə onunla heç cür pis davranmayan), öz alicənab ağasını oyatdı, bacısına (əlbəttə ki, yarıpıçıltı ilə)maraqlı bir əhvalat danışdı ( səhv etmirəmsə, burada söhbət qara pişik və siçandan gedirdi).Hava işıqlaşanda məlum oldu ki, hekayə hələ tam qurtarmayıb, Şəhrizad isə təbii ki, bunu tamamlaya bilməyəcəkdi, çünki onun artıq qalxmaq və asılmaqdan daha nəcib bir edam sayılan boğularaq öldürülmək vaxtı idi.
Burada təəssüf hissi ilə qeyd etməliyəm ki, hətta, dini prinsiplərinə belə həmişə üstün gələn maraq padşahı elə bürümüşdü ki, siçana və qara pişiyə (deyəsən, məhz qara pişiyə) nə olduğunu eşitmək üçün öz əhdini yerinə yetirməyi təxirə salaraq sabaha saxladı.Lakin Şəhrizad xanım bu gecə təkcə qara pişiyin (siçan mavi idi) axırına çıxmadı, o həm də fərqində olmadan (səhv etmirəmsə) açarla qurulmuş kimi bütün gücü ilə dörd nala çapan yaşıl qanadlı çəhrayı at haqqında daha mürəkkəb bir əhvalat danışmağa başladı.Bu əhvalat padşahı birincidən daha çox maraqlandırdı, belə ki, artıq sabah açılsa da Şəhrizad hələ də öldürülməmişdi ( şahzadənin vaxtında boğulmaq üçün bütün səylərinə baxmayaraq), edam mərasimini bu gün də təxirə salmalı oldular.
Növbəti gecə də eyni şey təkrar olundu, sonra yenə də, yenə də beləcə davam etdi, axırda şanlı padşah düz min bir gecə öz əhdinə əməl edə bilmədi, bu vaxt ərzində onu ya unutdu, ya bütün qaydaları ilə birlkdə ləğv etdi, ya da (ən inandırıcı olan da budur) ki, bir dəfəlik hamısını cəhənnəmə vasil elədi.
Hər halda Həvvanın nəslindən gələn Şəhrizad yəqin ki, öz boxçasını cənnət bağlarındakı ağaclardan topladığı yeddi xurcun söz-nağıl meyvləri ilə doldurmuşdu.Beləcə, Şəhrizad qalib gəldi və gözəllik vergisi ləğv olundu.
Belə bir nəticə (hamıya məlum olan mənbədə o məhz belə verilib) əlbəttə ki, çox xoş və layiqincədir, ancaq təəssüf ki, insana xoş gələn hər şey həqiqət olmur, axı, bu da doğru deyil, səhvi düzəltmək üçün isə mən, bütünlükdə “Təklinetli”yə borcluyam. “Le mieux, est l’ennemi du bien” (frans.) fransız atalar sözü “Ən yaxşı şey odur ki, düşmənin yaxşı olsun” deyir, Şəhrizada qalan yeddi xurcun söz mirası isə, qeyd edim ki, artıb yetmiş yeddi olmuşdur.
-Əziz bacım,- o min ikinci gecədə dedi (burada mən “Təklinetli”ni verbatim(latın.)- sözbəsöz oxuyuram – əziz bacım, -dedi o,-indi artıq xoşbəxtlikdən bu düyünlü məsələ həll edilərək lənətli vergi ləğv olundu, ancaq mən özümü yenə də günahkar sayıram, çünki ( o da təəssüf ki, heç bir kübar adamın özünə yaraşdırmayacağı tərzdə xoruldayır) Dənizçi Sindbad əhvalatının axırını səndən və padşahdan gizlətmişəm. Bu adamın başına sizə danışdıqlarımdan başqa çox hadisə gəlib, ancaq açığını deyim ki, o gecə mənim çox yuxum gəlirdi və yatmaq istədiyimdən, Allah məni bağışlasın, axmaq hərəkət edib günah edərək onu qısaltdım.Ancaq səhvimi düzəltmək hələ də gec deyil, heç olmasa bu dəhşətli xoruldamağını kəssin deyə padşahı iki dəfə çimdikləyəcəm, sonra sənə (ona da, əgər dinləmək istəsə) bu çox maraqlı hekayənin davamını danışacam.
“Təklinetli”nin yazdığına görə Şəhrizadın bacısı bu sözlərə o qədər də təəccüblənmədi, ancaq padşah iki çimdikdən sonra xoruldamağı kəsdi və “hm!”, sonra “x-xo!” kimi səslər çıxarmağa başladı, şahzadə bu sözləri (yəqin ki, ərəbcə idi) bütün diqqətini toplayıb bir daha xoruldamayacağı kimi başa düşdü, şahzadə hər şeyi öz zövqünə görə yerbəyer etdikdən sonra Dənizçi Sindbadın hekayəsinin davamını danışmağa başladı.
-“ Uzun illər boyu( Şəhrizad, Sindbadın sözlərini belə təqdim edirdi) evimdə rahat yaşadıqdan sonra, qocalana yaxın məndə yad ölkələri görmək həvəsi oyandı və bir gün evdəkilərə heç bir xəbər vermədən,bəzi çəkidən yüngül, vəzndən ağır əşyalardan toplayıb tay bağladım, bir hambal tutaraq onunla birlikdə dəniz sahilinə yollandım, burada məni, heç vaxt görmədiyim yerlərə aparacaq bir gəminin gəlməyini gözləməyə başladım.
Biz tayı qumun üstünə qoyub ağacların kölgəsində oturub dənizə baxaraq gəmi gözləyirdik, bir neçə saat keçdi, ancaq heç bir gəmi gəlmədi.Axırda mənim qulağıma qəribə bir uğultu və cırıltı səsi gəldi, hambal da diqqət edərək bu səsi eşitdiyini dedi.O səs getdikcə güclənirdi və artıq bilirdik ki, bu səsi çıxaran hər nədirsə bizə yaxınlaşır.Nəhayət, biz üfiqdə qara bir ləkə gördük, bu ləkə sürətlə böyüdü və yaxınlaşdıqda, gövdəsinin böyük bir hissəsi suyun üstündə olaraq dənizdə üzən nəhəng bir div olduğunu gördük.O köpüklü dalğalara sinə gərərək və uzağa vuran atəş zolağı ilə dənizi işıqlandıraraq, görünməmiş bir sürətlə yaxınlaşırdı.
Yaxınlaşanda, biz onu aydın görə bildik.Onun uzunluğu üç nəhəng ağac boyda, eni isə, ey Xəlifələrin ən ulusu və ən alicənabı, sizin bu böyük salonunuzdan heç də az olmazdı. Bədəni adi balıq bədəninə oxşamırdı, o qaya kimi bərk idi, dənizin altından görünən hissəsi tamamilə qara idi, ensiz qan qırmızı zolaqlarını nəzərə almasaq, kəmərli idi. Suyun altında qalaraq hərdən görünən qarnının, bu div məxluq dalğaların üstünə çıxanda buludlar arasından görünən Ayın rəngini xatırladan metal pullarla örtüldüyünü gördük. Beli düz və ağ idi, uzunluğu təxminən gövdəsinin yarısı qədər olan altı dənə qol irəli uzanmışdı.
Bu qorxunc məxluqun, görünür, ağzı yox idi, bu əksikliyin əvəzində onun yerinə, yaşıl cırcıramalardakı kimi bərəlmiş, bütün bədəninin ətrafında qırmızı zolağa paralel olaraq bir-birinin üstündə iki sırada düzülmüş, sanki qaşları əvəz edən səksən gözü vardı.Bu dəhşətli gözlərdən ikisi və ya üçü digərlərindən olduqca böyük idi və sanki təmiz qızıldan düzəldilmişdi.
Mən, bu div çox böyük sürətlə bizə yaxınlaşır, dedim, amma o elə bil ki, bir möcüzə ilə hərəkət edirdi, çünki onun nə balıq kimi üzgəcləri vardı, nə ördək kimi kürəkayaqlı idi, nə qanadı vardı, nə də bir sal üstündə üzürdü, onu sanki küləklər qovurdu, ancaq ilan balığı kimi heç də qıvrılmırdı.Onun başı ilə quyruğu eyni formada idi, ancaq quyruğunun yanında bu divin böyük bir güclə və yüksək iyrənc bir səs çıxararaq nəfəs verdiyi o qədər də böyük olmayan burun deşiyi kimi iki deşik vardı.
Bu eybəcər məxluqu görəndə biz həddən artıq çox qorxduq, yaxından baxanda gördük ki, onun üstündə insan boyda və insana oxşayan çoxlu varlıqlar var, amma bu insana bənzərlərin əyinlərində paltar əvəzinə (yəqin ki, təbiətdən idi) qabığa oxşayan parçadan olan uyğunsuz çirkin geyim vardı, bu paltar o qədər dar idi ki, yazıqlara məzəli və yöndəmsiz bir görkəm verirdi, üstəlik yəqin ki, həm də onları incidirdi, bunu görəndə biz qorxudan çox heyrət etdik.
Onların üst hissəsində əvvəlcə mənə rəngli əmmamə kimi görünən kvadrat qutular var idi, sonra onların olduqca ağır və qalın olduğunu gördüm, onlar bu canlıların başlarını çiyinlərinin üstündə daha asan saxlamaq üçün nəzərdə tutulduğunu başa düşdüm.Onların boyunlarında bizim itin boğazına taxdığımız, ancaq ondan bir az enli və sərt olan qara boyunluq (yəqin ki, köləlik nişanı idi) vardı, bu boyunluq yazıqların bütün bədəni dönməsə boyunlarını döndərməyə qoymurdu və onlar baxıb heyran olmaq üçün yalnızca öz dik burunlarını görməyə məhkum idilər.
Bu div sahilə, bizim durduğumuz yerə lap yaxınlaşdı və birdən onun gözlərindən biri irəli çıxaraq qalın tüstü dumanı və göy gurultusu kimi yüksək bir səslə müşayiət olunan alov püskürdü.Tüstü dumanı seyrələndə biz qəribə insana bənzər məxluqlardan birinin əlində bir boru tutaraq divin baş tərəfində durduğunu gördük, o borunu ağzına yaxınlaşdırıb, əgər burundan çıxmasa söz hesab edəcəyimiz kəskin və eybəcər səslər çıxararaq bizə müraciət etdi.Bu müraciətə necə cavab verəcəyimi bilmirdim, çünki onun nə dediyini başa düşmürdüm, çaşaraq qorxudan keyləşmiş hambala tərəf dönüb soruşdum ki, səncə, bunlar hansı cinsdəndir və bu qəribə məxluqların bellərində sürünən o varlıqlar nədir.Qorxudan titrəyən hambal mızıldadı ki, o bir dəfə bu dəniz vəhşisi haqqında eşidib, deyirlər, onun içalatının əvəzində yanan kükürd, qan əvəzində isə içində qor atəş olan qəzəbli şeytan insanalara əzab vermək üçün pis cinlər tərəfindən yaradılıb, bellərindəki isə hərdən itlərdə və pişiklərdə də əmələ gələn, ancaq bunlarda daha böyük və daha zəhərli olan parazitlərdir; zərərli olsalar da onların da öz vəzifələri var, yəni onlar divi dişləyərək və dalayaraq dəli olmaq həddinə gətirirlər və beləliklə də, pis cinlərin qisasalma və xain niyyətlərini həyata keçirə bilmələri üçün onları kükrəməyə və hər cür pislik etməyə vadar edir.
Bu izahat məni dabanıma tüpürməyə sövq etdi, mən başımı belə qaldırmadan düz təpələrə tərəf qaçdım, hambal da eynilə mənim kimi sürətlə qaçmağa çalışırdı, ancaq o mənim taylarımı qorumaq üçün əks tərəfə qaçırdı və yəqin ki, onu tam olaraq qoruyacaqdı, əslində, mən bunu deyə də bilmərəm, çünki bundan sonra onunla bir daha görüşdüyümü xatırlamıram.
O insana bənzər parazitlər (qayıqlarda gəlib sahilə düşənlər) məni qovmağa başladılar və tezliklə tutdular, əllərimi-ayaqlarımı bağlayıb, bir az bundan qabaq dənizə yelkən açmış o divin belinə qoyub apardılar.Mən indi ağılsızlıq edərək evdən çıxıb həyatımı belə təhlükəyə atdığım üçün acı bir təəssüf hissi keçiriəm, ancaq təəssüflənməyin heç bir xeyri olmadığını görsəm də ruhdan düşməyərək, öz yol yoldaşları üzərində bir səlahiyyət sahibi olan bu, əlində boru tutan insana bənzəyən varlığın yerini tapmağa çalışım deyə qərara gəldim.Mən buna elə nail oldum ki, bir neçə gündən sonra o mənə müxtəlif yaxşı əlamətlər göstərməyə başladı, sonra isə o öz aləmində dil hesab etdiyi mənasız şeyi mənə öyrətmək zəhmətini öz üzərinə götürdü,belə ki, mən artıq onlarla sərbəst danışaraq, mənim o ehtiraslı dünyanı görmək arzumu onlara dedim.
Bir dəfə nahardan sonra o mənə,- “Uoşiş skuoşiş, skuik, Sindbad, hey didl, didl, qrant znd qrambl, xiss, fiss, yuiss”,-dedi, ancaq üzrə üstəyirəm!Mən unutmuşam ki, siz, əlahəzrət, kok-neev dilini axı bilmirsiniz (bunlar kişnəmə ilə cikkildəmənin qarışığı səslərdir).İcazə verin tərcümə edim.”Uoşiş skuoşiş” və s. davam edənlər, yəni “Mən məmnunam, cənab Sindbad, çünki siz ağıllı oğlansınız, biz indi üzərək yer kürəsinin ətrafında dövrə vururuq, əgər sən dünyanı görməyi bu qədər çox istəyirsənsə, mən səni bu divin üstündə pulsuz aparacam.”
Xanım Şəhrizad bu yerə çatanda, “Təklinetli”nin dediyinə görə, padşah sol böyrü üstündən sağ böyrü üstünə döndü və belə dedi:
-Əziz şahzadəm, doğrudan da, çox heyrətamizdir ki, sən Sindbadın bu son macərasını ötürmüsən.Bilirsənmi, məncə onlar çox əyləncəli və qeyri-adidir.
Padşah öz fikrini bu şəkildə deyəndən sonra gözəl Şəhrizad nağılını danışmağa davam etdi:
-Sindbad xəlifəyə danışdığı hekayəni davam edərək belə dedi:”Mən heyvan-adama onun xeyirxahlığı üçün öz minnətdalığımı bildirdim və tezliklə okeanda sürətlə üzdüyünə əmin olduğum o divin üstünə tam yerləşdim, ancaq dünyanın bu hissələrində onun beli hamar deyildi, nar meyvəsi kimi qabarıq idi, çünki biz hər zaman gah dağlara tərəf üzürdük, gah da dağların üstündə.
-Bu mənə çox qəribə gəlir, -padşah onun sözünü kəsdi.
-Buna baxmayaraq, bu, sırf həqiqətdir,-Şəhrizad da belə cavab verdi.
-Şübhə edirəm,-padşah etiraz etdi,-ancaq, xahiş edirəm, danışmağa davam et.
-Mən elə belə də edirəm,- Şəhrizad dedi,-“Div,- Sindbad, xəlifəyə müraciətlə davam etdi,-dediyim kimi gah yuxarı, gah aşağı üzərək axırda gəlib sahəsi bir neçə mil olan, sanki, dənizin ortasında tırtıl kimi xırda varlıqlar sürüsü üçün yaradılmış bir adaya çatdıq” (Mərcan yumruları).
-Hm!,- şahzadə dedi.
“Bu adanı geridə qoyaraq,- Sindbad davam etdi (çünki Şəhrizad ərinin kiçik iradına fikir vermədi) –bu adanı geridə qoyaraq biz başqa bir adaya gəlib çatdıq, buradakı ağaclar sal daşdan və həm də o qədər bərk idi ki, yarmaq istəyəndə bizim ən iti baltamız belə ona dəyib parçalandı.”(Texasın nəhəng təbiət möcüzələrindən biri də Pasinyo çayının mənbəyindəki bu daşlaşmış meşə idi.Bu meşə bir neçə yüz daşa dönmüş, dirək kimi duran ağaclardan ibarət idi.Digər boy atmaqda olan ağacların da bir hissəsi artıq daşa dönmüşdü. Bu, heyrətamiz bir faktdır və bu fakt təbiət tədqiqatçılarını, Kennedinin mövcud “daşlaşma” nəzəriyyəsini dəyişdirməyə məcbur edir. Qayalıq dağların Qara təpələrindən axan Şayenn, yaxud da Şyenn çayının yuxarılarında tamamilə daşa dönmüş bir meşə aşkar ediləndə, ilk baxışda inandırıcı gəlməyən bu xəbər təsdiqləndi.
Geoloqlar üçün yer üzündə Qahirə yaxınlığındakı bu daş meşədən daha təəccüblü mənzərəsi olan bir yer varmı? Şəhər qapısının düz arxasında xəlifələrin türbəsini keçən kimi səyyah, Sues səhrasından keçən yola nisbətən təxminən düz bucaq altında cənuba tərəf yollanır və qumla, çınqıl və balıqqulağı ilə örtülmüş, sanki axşam leysan yağmış kimi nəmli olan, boş çöllərdə bir neçə mil gedib yol boyu uzanan alçaq qum təpələrini keçdi.Onun qarşısında görünən mənzərə qeyri-adi dərəcədə qəribə və sakit idi. Ətrafdakı bir neçə mil məsafədə ölü meşə kəsiyi uzanıb gedirdi, burada daşa dönmüş və at nalları altında dəmir kimi cingildəyən saysız-hesabsız ağac qırıqları vardı.Ağaclar öz formalarını olduğu kimi saxlasa da rəngləri tünd palıdıya çalırdı, ağac qırıqlarının uzunluğu bir futdan on beş futa, qalınlığı yarım futdan üç futa qədər idi.Onlar, bir misir eşşəyinin aralarından zorla keçəcəyi qədər sıx yerləşmişdilər, həm də bura elə təbii görünürdü ki, belə bir yeri Şotlandiyada, ya da İrlandiyada quru gövdələri uzanaraq günəşin altında çürüyən geniş qurudulmuş bataqlıq hesab edərdilər.Kökləri və budaqları yaxşı qalıblar, bəzən dağılmış qurd qabıqlarının altında, hətta deşikləri ayırd etmək olurdu.Oduncağın ən incə lifləri də, özəyinin quruluşu da olduğu kimi dururdu, onlara hər ölçüdə baxmaq mümkündür.Və bütün bunlar o dərəcədə daşa dönüb ki, onunla istənilən şüşəni cızmaq və istənilən şəkildə cilalamaq olardı.-“Aziatik meqezin”.
-Hm!-padşah yenə dilləndi, ancaq Şəhrizad yenə də ona fikir vermədən Sindbadın hekayəsini danışmağa davam etdi.
-“Bu adanı da keçib gəldik bir ölkəyə çatdıq, burada yerin dərinliklərinə qədər otuz-qırx metr uzanan bir mağara və Şamda, Bağdadda olanlardan daha çox, böyük və daha möhtəşəm saraylar vardı.Bu sarayların tavanlarından almaza bənzəyən, lakin insanın boyundan daha hündür olan milyonlarla ləl-cəvahirat asılmışdı, qüllələrin, piramida və məbədlərin əmələ gətirdikləri yeraltı küçələrdə isə kor balıqların yaşadıqları (Kəntukkidə mamont mağarasında) qaraağac kimi qara, nəhəng çaylar axırdı.
-Hm!-padşah dedi.
-“Sonra biz okeanın elə bir hissəsinə gəlib çatdıq ki, burada sıldırım qayaların yamaclarından ərimiş metal fışqırıb axan, eni on iki mil, uzunluğu altımış mil olan yüksək dağlar vardı (İslandiyada 1783-cü ildə), onun zirvəsindəki dibsiz bir deşikdən külli miqdarda kül fışqırıb çıxaraq günəşi elə örtürdü ki, elə bil zülmət gecələrdəki kimi qaranlıq çökmüşdü, dağdan hətta yüz əlli mil məsafədəki ən parlaq əşyanı belə gözünə yaxınlaşdırıb baxmasan seçmək olmurdu” (“1766-cı ildə Hekla vulkanı püskürəndə Qlaumba səmalarını buna oxşar buludlar elə tutmuşdu ki, vulkandan əlli liq aralıda yerləşən əhali belə kor kimi yeriyirdi.1794-cü ildə Vezuvi vulkanı püskürəndə ondan dörd liq məsafədəki Kazertide ancaq əlində məşəllə gəzə bilərdin.1812-ci ildə mayın birində Müqəddəs Vinset adasında püskürən vulkandan yaranan kül və qum buludu bütün Barbados adasını elə bürümüş, oraya elə bir zülmət çökdürmüşdü ki, günün günorta çağı açıq səma altında ən yaxındakı ağacları və digər əşyaları, hətta ağ dəsmalı belə altı düym məsafədən görə bilməzdin”.-Merrey, 215-ci səhifə, Phil.edit.).
-Hm!-padşah dedi.
-“Bu sahillərdən aralanan div, biz hələ hər şeyin tərsinə olduğu bir ölkəyə gəlib çatana qədər öz yoluna davam etdi, biz orada səthindən yüz futdan daha artıq aşağıda – dərinlikdə geniş yaşıl meşəsi göyərən böyük bir göl gördük”(“ 1970-ci ildə, Karakasdakı zərzələ zamanı mərmər qruntlar əriyərək diametri səkkiz yüz yard, dərinliyi səksən-yüz fut olan bir göl əmələ gətirmişdi.Aripao meşəsinin bir hissəsi bu yerlərdə yerləşirdi və ağaclar suyun altında bir neçə ay beləcə yaşıl qaldılar”.-Merrey, səh.221.).
-Bah!-padşah dedi.
-“Daha bir neçə mil getdikdən sonra biz elə bir iqlimə gəlib çıxdıq ki, bu havanın sıxlığında dəmir və polad, bizdə tükün durduğu kimi dururdu”(İndiyə qədər hazırlanmış ən bərk polad, lehimləmə borusunun köməyi ilə atmosfer havasında asanlıqla asılı dura bilən qeyri-maddi toza çevrilər.)
-Gopçular!- dedi padşah.
-“Bu istiqamətdə yenə də üzərək, biz dünyanın ən gözəl ölkəsinə çatdıq.Burada uzunluğu bir neçə mil olan gözəl bir çay axırdı.Bu çay qeyri- adi dərəcədə dərin və kəhraba kimi şəffaf idi.Onun eni üç- altı mil idi, sahilində isə min iki yüz fut hündürlüyündəki dikdirdə, ətrafı dəbdəbəli bir bağa oxşadan əbədi çiçəkləyən ağac və solmayan ətirli güllər bitmişdi.Ancaq bu çiçəkləyən ölkə Dəhşətlər şahlığı adlanırdı və buraya ayaq basmaq ölümə addımlamaq demək idi” (Nigeriya əyaləti.Simmondsın “Koloniel meqezin”ə bax.).
-Hm!- padşah dedi.
-”Biz bu ölkəni tezcə tərk etməyə tələsdik və bir neçə gündən sonra başqa bir ölkəyə gəldik, burada saysız-hesabsız başında dəryaz kimi iti buynuzları olan əcayib şeylər gördük.Bu murdar canlılar torpaqda krater formasında geniş yuvalar qazır və onun ətrafında da daşları bir-birinin üstünə elə düzürdülər ki, hər hansı başqa bir heyvan oraya çıxan kimi ora uçur və o heyvan həmin əcayib heyvanın yuvasına düşür, orada onun qanını əmir, cəsədini isə bu ölüm mağarasından nifrətlə çox uzağa atırdılar (Murmeleon, ya da qarışqa aslanı. Bu “möcüzə” “qulyabani” ifadəsi böyük anormallıqlar haqqında deyildiyi kimi, eləcə də kiçiklərə də deyilir, ancaq “geniş” epiteti isə nisbidir. Qarışqa aslanının norası adi qırmızı qarışqanın norası ilə müqayisədə genişdir.Ancaq qum dənəsi də bir “daşdır”.)
-Tfu, sənə!-padşah dedi.
-“Yolumuza davam edərək, biz bitki bolluğu olan elə bir diyara gəlib çıxdıq ki, burada bitkilər yerdə deyil, havada bitirdi (Orkidələr ailəsindən Epidendron, Flos Aeris bitir, kökü ağaca və ya hər hansı bir əşyaya bağlansa da, ondan qida maddələri almırdı, onu qidası bir mənalı olaraq hava idi.). Bir də elələri də var ki, onlar da başqa bitkilərdə bitir ( Qəribə Rofflesia Arnoldi parazitləri kimi.), ya da canlı varlıqların bədənlərində böyüyür (Şou, heyvanların bədənlərində bitən xüsusi kateqoriyada bitkilər olduğunu sübut edir,- Plantae Epizone.Onlara Fuei və Algae aiddir.Massaçuest ştatı, Salemadan mister C. B. Vilyam Milli instituta aşağıdakı qeydlə birlikdə yeni Zelandiya həşəratı hədiyyə etmişdi: “Şübhəsiz ki, özlüyündə bir qurd və ya tırtıl təşkil edən Hotte, Rata ağacının ətəyində yerləşir, onun başında isə toxum cücərir.Bu qeyri-adi həşərat Rata ağacına dırmaşır və Puriri ağaca yuxarıdan nüfuz edərək kökünə çatana qədər gövdəsini yeyir.Oradan düşəndə isə o ya ölür, ya da qış yuxusuna gedir, onun başından isə cücərtilər cücərməyə başlayır, həşəratın bədəni olduğu kimi qalır və o canlı olduğu halından daha da bərkiyir.Buranın yerliləri bu həşəratdan döymə üçün rəng hazırlayırlar”.), yaxud da parlaq işıq saçırlar, (Ştatlardakı təbii mağaralarda güclü işıq saçan toxumsuz köbələklər fungus tapmaq olar.), elələri də vardır ki, istədikləri tərəfə hərəkət edə bilirlər,(səhləb çiçəyi,qotur və vallisneriya.)burada daha heyrətamiz çiçəklər də tapdıq, onlar yaşayır, nəfəs alır, hər tərəfləri ilə sərbəstcə hərəkət edirdilər və üstəlik onlarda da insanlardakı kimi digər canlıları əsarəti altına almaq meyli də vardı, o, birisinə verdiyi tapşırığı yerin yetirənə qədər onu qaranlıq bir hücrəyə salırdı.”(“bu çiçəyin boru şəklindəki tacı (Aristolochia Clematitis) yuxarıda dil ilə qurtararaq, aşağıda kürə formasında genişlənir.Boruvari hissədə, içəridən aşağıya doğru istiqamətlənmiş sərt qıllar səpələnib.Kürə şəklindəki genişləmədə ətraf orqanlarla birlikdə yumurtalıqlardan və başcıqlardan ibarət olan dişilik orqanı yerləşir.Lakin əgər erkəklik orqanı yumurtalıqdan daha qısadırsa, ondan qopan tozcuq stiqmaya düşə bilmir, çünki çiçək tozlanana qədər şaquli durur.Beləliklə, kənardan heç bir kömək olmadan da tozcuq çiçəyin yuvasna düşə bilir.Belə olan halda Təbiət Tipula Pennicornis şəklində bir yardım hazırlayır -bal axtarmaq üçün kiçik həşəratın boruvari tacına nüfuz edir, onun dibinə düşür və tozla örtülənə qədər orada batır qalır; aşağıya tərəf yönələn və siçan tələsindəki kimi çal-keçir yerləşən tüklərə görə oradan çıxış tapa bilməyəndə, həşəratlar oraya can atır və burada hər küncə dürtülür, dəfələrlə stiqmalara sürtünərək, tozlanmaq üçün kifayət qədər toz buraxır və çiçəklər yamacdan üzü aşağı gələndə, qıllar tacı divara sıxışdırıraq həşərata, çölə asanca çıxmağa imkan verir”. Rahib P.Kvit, “Botanikanın fizioloji sistemi”.).
-Pah!,- padşah dedi.
-“Bu ölkəni tərk edib elə bir ölkəyə gəldik ki, bu ölkədə arılar və quşlar hər gün, ən bilikli adamlara həndəsə dərsi keçən dahi riyaziyyat alimləri idi.O yerlərin padşahı bir dəfə iki çox çətin tapşırığın həlli üçün mükafat təyin etmişdi, onda o tapşırıqlardan birinin həllini arılar tapdı, o birininkini isə quşlar.Ancaq padşah tapşırıqların bu həllini gizli saxladığı üçün riyaziyyatçılar uzun zəhmət və tədqiqatlardan, qalın cildlər əmələ gətirən saysız-hesabsız hesablamalardan sonra nəhayət ki, quşların və arıların bir müddət əvvəl tapdıqları həmin həlli indi tapdılar” (arılar mövcud olduqları gündən bəri öz yuvalarının divarını, məhz elə miqdarda və elə istiqamətdə (ən mürəkəb riyazi hesablamalar yolu ilə) qururdular ki, onların həm çox geniş yerləri qalırdı, həm də yuvalarının maksimal möhkəmliyi təmin olunurdu.
Keçən əsrin axırlarında riyazyyatçılar arasında belə bir fikir meydana çıxdı: “fırlanan pərlərdən və eləcə də fırlanma mərkəzindən mümkün olan istənilən məsafədə yel dəyirmanının qanadı üçün ən münasib formanı necə təyin etmək olar?”. Bu, sonsuz sayda məsafənin və sonsuz sayda nöqtələrin hesablanaraq ən yaxşı vəziyyəti təyin etmək məsələsi çox çətin məsələ idi.Ən məşhur riyaziyyatçılar bunu dəfələrlə həll etməyə çalışdılar, ancaq həlli edə bilmədilər, axırda məlum oldu ki, onun həllini quşların ilk havaya qalxdıqları zaman qanadlarının quruluşunda tapmaq olarmış).
-Ah, ey mənim Allahım!-padşah dedi.
-“Bu ölkə yenicə gözdən itirdi ki, biz yeni bir ölkəyə yaxınlaşdıq,burada bizim başımızın üstündən sahildən eni bir mil, uzunluğu isə iki yüz qırx mil olan quş dəstəsi uçdu. Dəqiqədə bir mil sürətlə uçmalarına baxmayaraq, içində milyonlarla quşun olduğu bu dəstənin bizim başımızın üstündən uçub geçməsi üçün onlara dörd saat vaxt lazım idi “(O, Frankfurtla İndiana ərazisi arasında uçan, eni bir mildən az olmayan göyərçin dəstəsini müşahidə edirdi, onların sürəti dəqiqədə bir mil olsa da, uçuşu dörd saat davam etdi, bu isə dəqiqədə bir mil sürətlə 240 mil məsafəyə bərabərdir, beləliklə, hər kvadrat yarda üç göyərçin düşərsə, dəstədə 2230272000 dənə göyərçin varmış, demək.-Leytenant F.Holl, “Kanadaya və Birləşmiş Ştatlarına səyahət”.).
-Lənət olsun!- padşah dedi.
-“Bizi xeyli narahat edən bu quşlardan xilas olmağa macal tapmamış, başqa bir növ-onlarla müqayisədə daha iri, hətta, əvvəlki səyahətlərimdə rast gəldiyim Rux quşundan da böyük bir quşu görüb qorxuya düşdük.Ey səxavətli xəlifə, çünki o sənin sarayının üstündəki künbəzlərin ən böyüyündən böyük idi.Bu dəhşətli quşun başı görünmürdü, onun yalnız heyrətamiz dərəcədə kök və yumru, buna görə də yumşaq, sığıallı, parlaq, rəngarəng zolaqları olan qarnı görünürdü.Bu möcüzəvi quş caynağında öz nəhəng yuvasına bütöv bir evi aparırdı, o evin damını qoparmışdı, evin içində isə çarəsiz halda öz aqibətlərinin qorxunc sonunu gözləyən adamları görürdük.Biz, quşu qorxutmaq üçün və ovunu buraxacağı ümidi ilə bütün gücümüzlə qışqırırdıq, o isə bundan daha da qəzəblənərək fınxırdı və qabardı, sonra qumla dolu kisəni bizim başımıza saldı”.
-Boş şeydir!- padşah dedi.
-“Bu macəradan elə o saat sonra biz gedib bir materikə çatdıq, bura, özünün nəhəng sahəsinə və sıxlığına baxmayaraq, bütünlükdə dörd yüzə yaxın buynuzu olan, göy mavisi rəngində inəyin belində dururdu.”(Yer, mavi rəngli, dörd yüz buynuzu olan inəyin belində durur”. Seylin tərcümə etdiyi Quran.)
-Bax, buna mən inanıram,- padşah dedi, çünki buna oxşar bir şey oxumuşdum kitabda.
-“Biz bu materikin altından keçdik ( inəyin ayaqları arasından keçərək) və bir neçə saat sonra həqiqətən də, qəribə bir ölkəyə gəlib çıxdıq, heyvan-insanın sözünə görə burada onun poy- tayfası- onun kimi varlıqlar yaşayırdı.Bu,o heyvan-insanı mənim gözümdə çox ucaltdı, mən, hətta tanış olanda onu xor görməyimdən, indiyə qədər ona olan münasibətimdən utandım, çünki gördüm ki, heyvan- insanların tayfası güclü sehirbaz imiş lar, onların beyinlərində qurdlar gəzirdi (Entozoa, ya da bağırsaq qurduna tez-tez insan beynində və əzələsində rast gəlinir.- Bax: Uayet, “Fiziologiya”, səh.13),və orada tərpəndikdə beynin daha da sürətlə işləməsini təmin edir”.
-Hədyandır!-padşah dedi.
-“Bu cadugərlər bir neçə çox qəribə heyvan növünü öyrədiblər, məsələn, dəmir sümüklü və qanının əvəzinə qaynar su olan at.O yulaf əvəzinə daim qara daşlarla qidalanır, ancaq bu qədər sərt qida ilə qidalansa da , o böyük gücə və çevikliyə malikdir, o buradakı ən böyük məbədin çəkisindən daha ağır yük daşıyır, həm də quşlarn bir çoxunun belə uça bilmədiyi bir sürətlə gedir.”( Londonla Ekseter arasında Qərb dəmir yolunda sürət saatda 71 milə çatmışdır.Qatar 90 ton ağırlığında yüklə Paddinqton vağzalından Didkota (53 mil) 51 dəqiqədə gedib çatmışdır.).
-Yox, əşşi!-padşah dedi.
-“Mən camaatın içində dəvədən hündür, lələkləri olmayan toyuqlar gördüm.Onun əti və sümüklərinin əvəzində dəmir və kərpiçlər vardı.Onun da qanı atınkı kimi ( o nəsildən gəlir) qaynar sudan ibarətdir, onun kimi o da yalnız ağac parçaları və qara daşlarla qidalanır.Bu toyuq çox vaxt gündə yüzlərlə cücə çıxarır və bu cücələr daha bir neçə həftə də ananın qarnında qalır” (Eccaleobion, İnkubator)).
-Sayıqlamadır!-padşah dedi.
-“Bu dahi sehirbazlardan biri insanı bal, ağac və dəridən yaratmış və ona elə bir müdriklik vermişdir ki, o şahmat oyununda qüdrətli xəlifə Harun ər-Rəşiddən başqa dünyada kimi istəsən, hamını udur (Melsel şahmatında avtomatik oyunçu.).Başqa bir sehirbaz isə (elə bu materiallardan) elə bir məxluq düzəldib ki, o, hətta, öz dahi yaradıcısını rüsvay edib. Çünki onun dərrakəsi elə dərindir ki, əlli min adamın bir əl ərzində çalışıb etdiyi hesabı o, bir saniyə ərzində hesablayır (Bebbicin hesablama makinası).Sonra daha ağıllı sehrbaz isə qatrana bənzər hansısa qara bir maddədən və qurğuşundan beyni, inanılmaz sürətlə və cəldliklə hərəkət edən barmaqları olan nə insana, nə də heyvana oxşamayan elə bir şey düzəldib ki, o bir saat ərzində tam iyirmi min Quran nüsxəsi çıxara bilir, həm də elə bir dəqiqliklə ki, onun heç bir nüsxəsi digərindən bir tük qədər də fərqlənmir.Bu yaradılanda ona elə bir güc bəxş edilib ki, bir nəfəsdə böyük imperiyaları qurur və dağıdır, çünki onun gücü həm xeyir, həm də şər işlərdə istifadə olunur”.
-Gülüncdür!-padşah dedi.
-“Bu cadugərlər xalqı arasında biri var ki, onun damarlarından səməndər qanı axır, çünki naharı hazırlanana qədər o heç nə olmamış kimi yanan ocaqda oturub öz qəlyanını çəkə bilir. (Şaber və ondan sonra yüzlərlə başqaları).Başqa birisi ona heç baxmadan adi metalı götürüb qızıla çevirə bilir (Elektrotipiya).Üçüncü biri elə incə toxunuş bilir ki, bununla o gözlə görünməyən tel hazırlayır (Vollaston teleskop üçün qalınlığı on səkkiz mində bir düym olan platin tel hazırlayıb.Onu ancaq mikroskopla görmək olar.).Dördüncü elə sürətli düşünə bilir ki, saniyədə doqquz yüz miliyon dəfə sürətlə titrəyən elastiki bir bədənin hərəkətlərini saya bilir” (Nyuton sübut etdi ki, bənövşəyi şüanın spektri altında gözün retinası saniyədə 900 000 000 dəfə titrəyir.
-Mənasızdır!-padşah dedi.
-“Elə bir cadugər də olub ki, o indiyə qədər heç kimin görmədiyi bir mayenin köməyi ilə öz dostlarının meyidlərinin əllərini yellətdirib, ayaqlarını çəkdirib, döyüşdürüb, hətta ayağa qaldırıb rəqs etdiribdir (gərginlik dirəyi).Bir başqası da öz səsini o qədər inkişaf etdirib ki, o diyarbədiyar dünyanın hər yerində eşidilir (Elektrik teleqrafı istənilən yer məsafəsində xəbəri bir anda ötürür.).Üçüncünün o qədər uzun əli vardır ki, o şamda oturduğu halda Bağdadda, eləcə də dünyanın istənilən yerində məktub yaza bilir.(Elektroteleqraf çap makinası).Dördüncüsü, ildırıma əmr edərək, onu göydən çağıra bilir və çağıranda da onunla oyuncaq kimi əylənir.Beşinci iki ən yüksək səsi götürüb ondan səssizlik yaradır.Altıncı iki ən parlaq işıq şüasından qatı qaranlıq çıxarır (Təbiət elmlərində adi təcrübələrdir).Əgər iki işıq mənbəyindən iki qırmızı şüanı, uzunluqları arasındakı fərqi 0,0000258 düym götürərək, ağ lövhəyə düşmək şərti ilə qara kameradan keçirsək, onda onların parlaqlığı ikiqat artacaq.Əgər uzunluqların fərqi bu kəsrin tam ədəd olan istənilən misli qədər olarsa, yenə də belə olacaq.Əgər bu misillər- 2_1/4, 3_1/4 və s. olarsa, bir şüanın parıltısını alırıq, 2_1/2, 3_1/2 misli olarsa da, onda tam qaranlıq alınır. Bənövşəyi şüalar üçün də uzunluqların fərqi 0,000157 düym olanda belə bir hadisə baş verir, uzunluqların fərqi bənövşəyidən qırmızıya tərəf bərabər artarsa, bütün digər şüa spektrləri də belə nəticə verər.
Səslərlə də anoloji təcrübə oxşaq nəticələr verir).
Başqa biri yanan sobada buz hazırlayır (platin potasını spirt lampasının üstünə qoyun və onu qızarana qədər isidin, oraya adi temperaturda çox asan buxarlanma xüsusiyyəti olan sulfat turşusu tökün, o qızmış potada bərk olacaq, bir damlası da buxarlanmayacaq, çünki o, öz atmosferi ilə əhatə olumuşdur və qabın divarlarına toxunmur.Əgər buraya bir neçə damcı su əlavə etsək, onda turşu həmin anda qızmış potanın divarları ilə təmasa girəcək və kükürd turşusunun buxarına çevriləcək, bu elə bir sürətlə baş verir ki, onunla eyni zamanda suyun istiliyi də gedir, qabın dibində isə bir buz parçası qalır.Ancaq əgər tələsərək onu əriməyə qoymasaq, onda qıpqırmızı qızarmış qabdan buz parçasını götürə bilərik.).
Başqa biri günəşə əmr edib ki, onun portretini çəksin və günəş ona tabe olub (Daqerrotip.).Başqa biri bu işığı, eləcə də, ayı və planeti götürüb onu ciddi bir dəqiqliklə tərəzidə çəkdi, sonra onların yeraltını tədqiq edərək, onları təşkil edən maddələrin sıxlığını təyin etdi.Bir sözlə, bütün oranın yerli xalqı sehrbazlıqda o qədər ustadır ki, nəinki balaca uşaqlar, eyni zamanda adi pişiklər və itlər də ya heç mövcud olmayan əşyaları, ya da bu xalqın özünün dünyaya gəlişindən iyirmi min il əvvəl yer üzündən silinmiş olanları çətinlik çəkmədən görə bilirlər” (İşıq sürəti saniyədə 200000 mil olsa da, bizim bildiyimizə görə, ən yaxın hərəkətsiz ulduza (Sirus) qədər məsafə sonsuz sayılacaq qədər uzaq olduğundan, onun şüalarının yerə gəlib çatması üçün ən azı üç il vaxt lazımdır.Daha uzaq ulduzlar üçün isə ən adi hesablamalara görə 20, hətta 1000 il vaxt lazım olur.Belə ki, əgər onlar 20 və ya 1000 il əvvəl itmişlərsə, onda onların 20 və ya 1000 il əvvəl əks etdikləri işığı biz indi görürük.Bizim indi hər gün gördüyümüz ulduzların çoxları, bəlkə, yox, hətta dəqiq deyə bilərəm ki, çoxdan sönüblər.
(Gerşel-Böyük iddia edir ki, onun böyük teleskopunun gördüyü ən uzaq duman qatının işığı yerə 3000000 ildə gəlib çatır.Bu halda lord Rossun alətinin köməyi ilə görünən bəzi ulduzlar üçün bu ən azı 20000000 il olar.(Qrisvoldun qeydi))).
-Ağlasığmazdır!-padşah dedi.
-“Bu qüdrətli cadugərlərin qızları və arvadları,- Şəhrizad, ərinin dönə-dönə və nadancasına etirazlarına fikir verməyərək davam etdi,-bu böyük maqların arvadları və qızları hər cür istedada və gözəlliyə sahib idilər, lakin atalarının və ərlərinin möcüzələr yaradan güclərinin belə xilas etməkdə aciz qaldıqları bir neçə ölümcül xətaları olmasa, onlar daha mükəmməl olardılar.Bu xəta gah bir cildə girirdi, gah da başqa və mənim bəhs etdiyim bu xəta onları təlaşa salmışdı”.
-Nəyə?-padşah yenə soruşdu.
-Təlaşa salmışdı,- Şəhrizad dedi .-“daim pislik edən bədniyyət cinlərdən biri zərif xanımlara inandırıb ki, bizim bədən gözəlliyi adlandırdığımız şey bədənin beldən aşağıdakı bir hissəsində yerləşir.Onların hesab etdiyi kimi gözəllik idealı birbaşa bu qabarıqlığın böyüklüyündən asılıdır, belə ki, onlar bunu çoxdan düşünübmüşlər, bu diyarlarda isə yastıq çox ucuz idi, o vaxtlardan bəri qadını bir hörgüçlü dəvəyə oxşadırlar…”
-Kifayətdir!-padşah dedi.- Mən bundan artıq eşitmək istəmirəm və eşitməyəcəm də.Sənin yalanlarından mənim onsuz da artıq başım ağrıyır.Həm də mən artıq görürəm ki, sabah açılıb.Biz neçə müddətdir ki, evləmişik?Mənim yenə də vicdanım oyandı.Bir hörgüçlü dəvə!Sən, deyəsən, məni eşşək hesab edirsən.Sözün qısası, sənin boğulmaq vaxtın çatıb.
Mənim “Təklinetli”dən öyrəndiyimə görə bu sözlər Şəhrizadı təəccübləndirdi və məyus etdi, ancaq o padşahın alicənab adam olduğunu və vədinə xilaf çıxmadığını bildiyinə görə müqavimət göstərmədən öz taleyinə boyun əydi.Düzdür, boğazına ilgək taxana qədər o, hələ də öz fikrində xeyli təsəlli tapırdı ki, onun hələ nə qədər danışmadığı nağılları var və qəzəbli əri daha maraqlı nağıllar eşitməkdən məhrum olaraq, sadəcə, özünü cəzalandırmış oldu.
Ruscadan çevirdi: AYİŞƏ NƏBİ
